اگر چه تمام آنچه در عرصه جامعه رخ می دهد، قابل پذیرش نیست و بعضی از مسائل ناگواری توسط بعضی از منبری ها، مداحان، قاریان و ... رخ می دهد، اما باید به نقطه اعتدال توجه داشت و دانست که افراط و تفریط هر دو جاهلانه است. حضرت علی (ع) می فرمایند: نادان را در افراط یا تفریط می بینی. [1]
و نقطه اعتدال نیز توجه داشتن به دو اصل اساسی در این مساله است:
1-دین نباید وسیله ای جهت کسب مال دنیا قرار گیرد. و این اصلی است که در آیات قرآن مکررا بیان شده است و از زبان بسیاری از پیامبران می خوانیم که هدفشان، کسب مزد مادی نبوده است:
یا قَوْمِ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِنْ أَجْرِیَ إِلاَّ عَلَی الَّذی فَطَرَنی أَ فَلا تَعْقِلُونَ (51 هود) ای قوم من، در برابر رسالتم از شما مزدی نمی‌طلبم. مزد من تنها با آن کسی است که مرا آفریده است. چرا از روی خرد نمی اندیشید؟
وَ یا قَوْمِ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مالاً إِنْ أَجرِیَ إِلاَّ عَلَی اللَّهِ )هود 29) ای قوم من، در برابر تبلیغ رسالت خویش مالی از شما نمی طلبم. مزد من تنها با خداست.
2- کسانی که متولی امور دینی و تبلیغ آن هستند، مانند سایرین انسان هستند و نیازهای مادی دارند. و اینکه آنها نباید در مسائل مادی وارد شوند، تفکری نسنجیده است که از سوی کفار طرح شده و قرآن آن را مردود می داند:
وَ قالُوا ما لِهذَا الرَّسُولِ یَأْکُلُ الطَّعامَ وَ یَمْشی فِی الْأَسْواقِ لَوْ لا أُنْزِلَ إِلَیْهِ مَلَکٌ فَیَکُونَ مَعَهُ نَذیراً (7 فرقان) کفار گفتند: چیست این پیامبر را که غذا می خورد و در بازارها راه می رود؟ چرا فرشته ای بر او فرود نمی آید تا با او بیم دهنده باشد؟
بنابر این آنچه که باید بسیار مورد توجه مبلغین دینی قرار گیرد، این است که هدف و غرضشان کسب دنیا نباشد. و به خاطر به دست آوردن دنیا، سخن نگویند. و آنچه جامعه باید در نظر داشته باشد این است که یک مبلغ نیز مانند سایرین نیازهای مالی و مادی دارد که باید تامین شود.
حال ممکن است این سوال مطرح شود که نیازهای مادی این قشر چگونه باید تامین شود؟ که باید گفت این کار نیز باید مانند سایر کارهای خدماتی محسوب شود. جامعه هرگز کارها را در صرف امور تولیدی محصور نمی کند. بلکه اقشاری مانند معلمان نیز وجود دارند که وظایفی جز تولید بر دوششان نهاده شده است، و جامعه نیز نیازهای مالی آنها را تامین می کند.
و این تصور که بخواهیم روحانیون بخشی از وقت خود را صرف تحصیل و تبلیغ و تحقیق کنند و در بخش دیگری مانند دیگران، شغلی داشته باشند، تصور خامی است. چرا که با شتاب جوامع به سمت تخصصی شدن و گستردگی علوم انسانی و دینی، و پیچیده بودن امور تبلیغی، نمی توان از کسی که فراغ بال ندارد و تمام وقتش را صرف این امور نمی کند، توقع داشت که بتواند به نیازهای جامعه در حد معقول و لازم پاسخ بدهد.
همچنین این تصور که حضرت علی (ع) باغبانی می کردند و روحانیون نیز باید مانند ایشان باشند، نیز تصور خامی است. چرا که حضرت علی (ع) در زمانی که جامعه به ایشان پشت کرده بود، وقت خود را صرف باغبانی می کردند. و آن زمانی که جامعه به ایشان روی آورد، ایشان وقت شان را صرف باغبانی نمی کرد. بلکه به انسان ها که از درخت ها مهم تر بودند، رسیدگی می کرد. و نیازهای مالی خود را از طریق بیت المال تامین می کرد.
تکمیل: نهی ارتزاق از طریق دین، معنای خاصی دارد و به این معنا نیست که هر کس در مقابل تبلیغ، هدیه ای دریافت کرده، مشمول این نهی است. بلکه آن گونه که در روایت آمده است، ارتزاق از طریق دین، این است که کسی بدون هیچ گونه ایمان و اعتقادی، مطالبی را به صرف کسب دنیا بازگو کند. که در روایت فرموده اند: الَّذِینَ یَأْکُلُونَ بِأَدْیَانِهِمْ وَ لَا یَکُونُ فِی قُلُوبِهِمْ مَا یَصِفُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ [2] یعنی آنکه بدون هیچ گونه اعتقادی، مطالبی را جهت کاسبی بیان می کنند. تفسیر هدایت در توضیح این مطلب می نویسد: کسی که می خواهد آینه ای بخرد گاه چنان به قطر شیشه و وزن آن سرگرم می شود که برای او نگریستن در تصویر آینه میسّر نمی شود زیرا او از تصاویر داخل آینه به دقت در قطر شیشه و زیبایی و استحکام قاب آن پرداخته و این مثل کسی است که به امر دین به صورت یک وسیله ارتزاق می نگرد آن سان که تاجر به تجارتخانه اش و بقال به دکانش. بنا بر این چگونه می تواند حقیقت دین را درک کند یا به آن عمل نماید؟
[1]: نهج البلاغه، کلمات قصار 70
[2]: بحار الأنوار ، ج67، ص 10
[3]: تفسیر هدایت، ج2، ص 199
