(فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ وَ اشْکُرُواْ لِی وَ لاَ تَکْفُرُون)؛ بقره (2)، آیه 152.
(پس مرا بیاد آرید تا بیادتان آورم و شکرم بگذارید و کفران نعمتم مکنید).
مقدمه
یکی از برکات ماه محرم، برپایی مجالس امام حسین علیه السلام است و به برکت این گونه مجالس از آیات قرآن مجید و احادیث معصومین علیه السلام، بیشتر بهره مند می شویم.
به طور طبیعی یاد خوبان انسان را به (خوبی ها) نزدیک می کند؛ (یاد بزرگان) آدمی را به (بزرگواری) می رساند و (یاد معصومان) انسان را در مسیر دست یابی به مقام عصمت و (دوری از گناه) قرار می دهد.
خداوند متعال نیز به ما وعده داده است اگر او را یاد کنیم بی درنگ ما را یاد می کند و لطف و رحمت و هدایتش را به سوی ما سرازیر می سازد.
(فاذکرونی اذکرکم) (ملاحظه می کنید هیچ لفظی مانند (فاء) یا (ثم) میان این دو کلمه به کار نرفته است).
پیامبرصلی الله علیه وآله و امامان علیه السلام نیز که خلیفه خدا و تجلی لطف و رحمت و هدایت خداوند هستند نیز این چنین اند لذا غیرممکن است آنها را یاد کنیم و به یاد آنها مجلس برپا کنیم و آن ها ما را یاد نکنند و ما را مورد لطف و رحمت و هدایت قرار ندهند. در مقابل، فراموشی و نسیان یاد خدا و آیاتش موجب فراموشی خودمان می گردد و ما را در زمره فاسقان قرار می دهد.
خداوند می فرماید: (وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ)؛ حشر (59)، آیه 19..
اینک جهت شناخت بیشتر درباره چگونگی یاد خدا و یاد امامان علیه السلام و آثار آن به شرح و توضیح بیشتر آیه شریفه می پردازیم:
ذکر در لغت
ذکر: یاد کردن، خواه با زبان باشد یا با قلب و هر دو خواه بعد از نسیان باشد یا به طور مداومت ذکر قاموس قرآن، ج 3، ص 15..
کاربرد واژه ذکر در قرآن
(ذلِکَ نَتْلُوهُ عَلَیْکَ مِنَ الآیاتِ وَ الذِّکْرِ الْحَکیمِ)؛ آل عمران (3)، آیه 58.
(لَقَدْ أَضَلَّنی عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ إِذْ جاءَنی وَ کانَ الشَّیْطانُ لِلْإِنْسانِ خَذُولاً)؛ فرقان (25)، آیه 29.
(ص وَ الْقُرْآنِ ذِی الذِّکْرِ)؛ ص (38)، آیه 1.
(أَ أُنْزِلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ مِنْ بَیْنِنا بَلْ هُمْ فی شَکٍّ مِنْ ذِکْری بَلْ لَمَّا یَذُوقُوا عَذابِ)؛ ص (38)، آیه 8.
روایات تفسیری
فی روضة الکافی باسناده الی أبی عبدالله علیه السلام حدیث طویل یقول فیه علیه السلام: و الله ذاکر لمن ذکره من المؤمنین ؛ (خداوند یادکننده کسی از مؤمنان است که خدا را یاد کند).
فی مجمع البیان روی عن ابی جعفر الباقر قال، قال النبی صلی الله علیه وآله، ان الملک ینزل الصحیفة من أول النهار و أول اللیل. یکتب فیها عمل ابن آدم. فاملوا فی أولها خیرا و فی آخرها فان الله یغفر لکم ما بین ذلک إنشاء الله، فانه یقول:؛ (فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ).
امام باقرعلیه السلام از پیامبرصلی الله علیه وآله روایت می کند: (همانا فرشته نامه اعمال را اول روز و اول شب نازل می کند که اعمال بنی آدم در آن بنویسد. پس با اعمال خود در اول و آخر آن خیر و خوبی بنویسید همانا خداوند آن چه در طول روز انجام گرفته را می آمرزد چنان چه فرموده است: (مرا یاد کنید شما را یاد می کنم).
بدانید که بهترین اعمال شما و پاکیزه ترین آن نزد مالک و صاحبتان و نیز مؤثرترین اعمالتان، در رفع درجاتتان، و بالأخره بهترین چیزی که آفتاب بر آن می تابد، ذکر خدای تعالی است.
و در محاسن و دعوات راوندی، از امام صادق علیه السلام روایت کرده اند که فرمود: خدای تعالی می فرماید: کسی که مشغول به ذکر من باشد و یاد من او را از درخواست نمودن حاجتش باز بدارد، من به او بهتر از آنچه بخواهد می دهم. محاسن برقی، ج 1، ص 39، حدیث 43.
تفسیر آیه ؛ بقره (2)، آیه 152.
در تفسیر شریف المیزان می خوانیم:
(خدای متعال، نخست پیامبر بزرگوار را که از خود مردم بود به سوی ایشان گسیل داشت و این خود نعمتی بود که با هیچ مقیاسی اندازه گیری نمی شود، نعمتی که منشأ هزاران نعمت شد - و فهماند خدا از یاد بندگانش غافل نیست - آری خدا از اینکه بشر را به سوی صراط مستقیم هدایت کند و به اقصی درجات کمال سوق دهد، غافل نبوده است.
و در مرحله دوم تعیین قبله را که مایه کمال دین و توحید در عبادت و تقویت فضائل دینی و اجتماعیشان بود، تشریع فرمود.
اینک در این آیه متفرع بر آن دو نعمت، دعوتشان می کند: به اینکه به یاد او باشند و شکرش بگذارند، تا او هم در مقابل یاد بندگان (به وسیله عبودیت و طاعت) ایشان را به دادن نعمت یاد کند و در پاداش شکرگزاری و کفران نکردن، نعمتشان را بیشتر کند) ترجمه المیزان، ج 1، ص 510..
اقسام ذکر
چنانچه از آیات و روایات به خوبی فهمیده می شود ذکر دارای انواع و مصادیق متعدد است:
1. حقیقت قرآن و شخص پیامبرصلی الله علیه وآله
ذکر به معنی مذکور، که بر قرآن یا شخص پیامبرصلی الله علیه وآله گفته می شود:
درباره (قرآن)، خداوند فرموده است: (إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ)؛ حجر (15)، آیه 9.؛ (همانا ما ذکر (قرآن) را نازل کرده ایم و ما نگهبانان آنیم).
و درباره پیامبرصلی الله علیه وآله و اهل بیت اوعلیهم السلام، امام صادق علیه السلام فرموده است: فَرَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله الذِّکْرُ وَ أَهْلُ بَیْتِهِ علیهم السلام الْمَسْئُولُونَ وَ هُمْ أَهْلُ الذِّکْرِ؛ الکافی، ج 1، ص 211، باب: أن أهل الذکر الذین أمر الله الخ.؛ (رسول خداصلی الله علیه وآله همان ذکر است و اهل بیت اوعلیهم السلام همان کسانی اند که از آن ها پرسیده می شوند و آنها همان اهل ذکرند).
2. ذکر لفظی
فی کتاب معانی الاخبار باسناده الی أبی الصباح بن نعیم العائذی عن محمدبن مسلم قال فی حدیث طویل یقول فی آخره. تسبیح فاطمة علیها السلام من ذکر الله الکثیر الذی قال الله عز و جل:؛ (فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ)؛ (تسبیح حضرت فاطمه علیها السلام، از ذکر بسیار خداوند است که خداوند فرموده است: (مرا یاد کنید شما را یاد می کنم).
و در تفسیر الدر المنثور است که طبرانی و ابن مردویه و بیهقی در شعب الایمان از ابن مسعود روایت کرده اند که گفت: رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: کسی را که چهار چیز داده باشند چهار چیز دیگر هم داده اند و تفسیر این در کتاب خداست؛
- کسی که توفیق یاد خدایش داده اند، خدا هم به یاد او خواهد بود چون خدای تعالی می فرماید: (فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ)؛ بقره (2)، آیه 152.؛ (به یادم باشید تا به یادتان باشم).
- و کسی که توفیق دعایش داده اند، اجابت دعا هم داده اند، چون خدای تعالی می فرماید: (ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ)؛ غافر (40)، آیه 60.؛ (بخوانید مرا تا اجابت کنم شما را).
- و کسی که مقام شکرش داده اند، زیادی نعمت هم داده اند چون خدای تعالی می فرماید: (لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ)؛ ابراهیم (14)، آیه 7.؛ (اگر شکرم بگزارید، حتماً نعمت شما را زیاد کنم).
- و کسی که توفیق استغفارش داده اند، آمرزشش هم داده اند، (چون آمرزش بخواهید که او آمرزگار است) نوح (71)، آیه 10..
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله: مَا مِنْ قَوْمٍ اجْتَمَعُوا فِی مَجْلِسٍ فَلَمْ یَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَمْ یُصَلُّوا عَلَی نَبِیِّهِمْ إِلاَّ کَانَ ذَلِکَ الْمَجْلِسُ حَسْرَةً وَ وَبَالاً عَلَیْهِم ؛ الکافی، ج 2، ص 497، باب: ما یجب من ذکر الله عز و جل.... (هیچ گروهی در مجلسی تجمع نکردند که اگر یاد خدا نکنند و صلوات بر پیامبرشان نفرستند مگر این که آن مجلس برای آنها حسرت و گرفتاری به بار خواهد آورد).
3. ذکر قلبی
و در محاسن از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: خدای تعالی فرمود: (ای فرزند آدم! مرا در دلت یاد کن، تا تو را یاد کنم، ای فرزند آدم! مرا در خلوت یاد کن، تا در خلوت و آشکارا یادت کنم، و در میان جمع یادم کن، تا در میان جمعیت یادت کنم و نیز فرمود: هیچ بنده ای خدا را در میانه جمعی از مردم یاد نمی کند، مگر آنکه خدا او را در میان جمعی از ملائکه یاد می کند). محاسن برقی، ج 2، ص 39.
4. ذکر عملی
و در معانی الاخبار از حسین بزاز روایت کرده که گفت: امام صادق علیه السلام به من فرمود: آیا می خواهی تو را از مهمترین وظیفه ای که خدا بر خلق خود واجب کرده خبر دهم؟ عرضه داشتم: بله، فرمود: اول انصاف دادن به مردم، به اینکه با مردم آن طور رفتار کنی که دوست می داری با تو رفتار کنند و دوم مواسات با برادران دینی و یاد خدا در هر موقف، البته منظورم از ذکر خدا، سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله الا اللَّه و اللَّه اکبر نیست، هر چند که این نیز از مصادیق آن است، ولی منظورم این است که در هر جا که پای اطاعت خدا به میان می آید، به یاد خدا باشی و اطاعتش کنی، و هر جا معصیت خدا پیش آید، به یاد او باشی و آن را ترک کنی. معانی الاخبار، ص 192، حدیث 3.
...وَ قَالَ سُبْحَانَهُ فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ یَعْنِی اذْکُرُونِی بِالطَّاعَةِ وَ الْعِبَادَةِ أَذْکُرْکُمْ بِالنِّعَمِ وَ الْإِحْسَانِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الرِّضْوَانِ ؛ بحارالأنوار ج 90، ص 163، باب: ذکر الله تعالی ..... ص 48.؛ (مرا یاد آورید تا شما را با نعمتم یادآورم، مرا به یاد آورید با اطاعت و عبادت تا شما را یاد آورم، با نعمت ها و احسان و رحمت و رضوان).
عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام أَنَّ النَّبِیَ صلی الله علیه وآله قَالَ مَنْ أَطَاعَ اللَّهَ فَقَدْ ذَکَرَ اللَّهَ وَ إِنْ قَلَّتْ صَلاَتُهُ وَ صِیَامُهُ وَ تِلاَوَتُهُ لِلْقُرْآنِ وَ مَنْ عَصَی اللَّهَ فَقَدْ نَسِیَ اللَّهَ وَ إِنْ کَثُرَتْ صَلاَتُهُ وَ صِیَامُهُ وَ تِلاَوَتُهُ لِلْقُرْآن ؛ وسائل الشیعة، ج 23، ص 256، باب: وجوب اجتناب المحارم... ..
آثار ذکر خدا
1. هدایت به صراط مستقیم: ؛ (وَ هذا صِراطُ رَبِّکَ مُسْتَقیماً قَدْ فَصَّلْنَا الآْیاتِ لِقَوْمٍ یَذَّکَّرُونَ)؛ انعام (6)، آیه 126..
2. دوری از شیطان:؛ (إِنَّ الَّذینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ)؛ اعراف (7)، آیه 201..
3. آرامش و اطمینان:؛ (الَّذینَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللَّهِ أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ)؛ رعد (13)، آیه 28..
در این باره فخر رازی صاحب تفسیر کبیر، عباراتی را از برخی مفسران آورده؛
عده ای بر این عقیده اند که معنی آیه این است: اذکرونی بطاعتی اذکرکم برحمتی ؛ (با اطاعت خود من را یاد کنید، با رحمت خود شما را یاد می کنم).
و عده دیگر نیز چنین معنی کردند: اذکرونی بالدعاء اذکرکم بالاجابة و الاحسان ؛ (مرا با دعا یاد کنید، شما را با اجابت و بخشش نیک یاد می کنم).
و گروه دیگر از مفسرین در معنی این آیه گفته اند: اذکرونی فی الدنیا اذکرکم فی الاخرة؛ (مرا در دنیا یاد کند، شما را در آخرت یاد می کنم).
و گروه دیگری می گویند: اذکرونی فی الخلوات اذکرکم فی الجلوات ؛ (مرا در خلوت ها یاد کنید شما را در آشکارها یاد می کنم).
و گروه دیگری از مفسرین در معنی این آیه می گویند: اذکرونی فی الرخاء اذکرکم فی البلاء؛ (مرا در هنگام آسایش کنید، شما را در هنگام گرفتاری یاد می کنم).
و گروه دیگر می گویند: اذکرونی بطاعتی اذکرکم بمعونتی ؛ (مرا با اطاعتم یاد کنید شما را به کمکم یاد می کنم).
پیام های آیه شریفه
1. به یاد خدا بودن یک امر الزامی است (فاذکرونی).
2. کسانی مشمول لطف خاصّ خدا هستند، که همواره به یاد خدا باشند (فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ).
3. شکر نعمت نیز یک امر الزامی است (و اشکروا لی).
4. ذکر خدا و نعمت های او، زمینه شکر و سپاس است. چنان که غفلت از یاد خدا، مایه کفران است (فَاذْکُرُونِی وَ لا تَکْفُرُونِ)
5. پرهیز از کفران نعمت الزامی است (لا تکفرون).
مقدمه ذکر مصیبت
شاید بتوان گفت که بزرگترین مصداق یاد خدا، یاد خاندان عصمت و طهارت علیهم السلام باشد، چرا که ایشان آینه تمام نمای خدای متعال هستند و یاد ایشان نمی تواند جدا از یاد خدا باشد؛ چنانچه در زیارت جامعه می خوانیم:
... مَنْ أَرَادَ اللَّهَ بَدَأَ بِکُمْ ...وَ مَنْ قَصَدَهُ تَوَجَّهَ بِکُمْ...؛ من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 615، زیارة جامعة لجمیع الأئمةعلیهم السلام .؛ (هر کس خداوند را اراده کند از شما شروع می کند... و هرکس آهنگ او کند، رو به سوی شما می آورد).
و چه بسا مقصود از اهل ذکر بودن ایشان همین نکته باشد: عَنْ أَبِی جَعْفَرٍعلیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ؛ الکافی، ج 1، ص 210، باب: أن أهل الذکر الذین أمر الله الخ.؛ (امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه شریفه (فسئلوا اهل الذکر) از قول پیامبرصلی الله علیه وآله فرموده: (ذکر) من هستم و امامان، (اهل ذکر) هستند).
شدت اتصال معصومان به پروردگار به گونه ای است که بدون این وسائط فیض، رسیدن به سر منزل حقیقت و مقصود مشکل است؛ از این جهت است که اطاعت ایشان، اطاعت خدا گفته شده و معصیت ایشان معصیت الهی برشمرده شده است ... مَنْ أَطَاعَکُمْ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ مَنْ عَصَاکُمْ فَقَدْ عَصَی اللَّهَ وَ مَنْ أَحَبَّکُمْ فَقَدْ أَحَبَّ اللَّهَ وَ مَنْ أَبْغَضَکُمْ فَقَدْ أَبْغَضَ اللَّهَ...؛ جهت آگاهی بیشتر تکمیل مطالب ر.ک: فرهنگ موضوعی تفاسیر، ج 2..
رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: (کسی که خدا را اطاعت کند، خدا را ذکر کرده، هرچند که نماز و روزه و تلاوت قرآنش کم باشد، و کسی که خدا را عصیان کند، خدا را از یاد برده، هر چند نمازش و روزه و تلاوتش بسیار باشد) ترجمه المیزان، ج 1، ص 514..
در این میان برپایی مجلس به نام و یاد امام حسین علیه السلام از اهمیت بسیاری برخوردار است؛ قال الرضاعلیه السلام: من تذکر مصابنا و بکی لما ارتکبت منا کان معنا فی درجتنا یوم القیامه و من ذکر بمصابنا فبکی و ابکی لم تبک عینه یوم تبکی العیون و من جلس مجلسا یحیی فیه امرنا لم یمت قلبه فیه یوم تموت القلوب . امالی صدوق، ج 1، ص 229.
امام هشتم فرمود: کسی که مصیبت ما را به یاد آورد و بر مظلومیت ما گریه کند در قیامت با ما هم درجه خواهد بود و کسی که از مصائب ما پیش او بازگو کنند و او بگرید و یا دیگران را بگریاند در روزی که همه دیدگان گریانند نمی گرید و کسی که در مجلسی و محفلی شرکت جوید که در آن امر ما احیاء گردد در روزی که همه قلوب به نوعی می میرند قلب او نمی میرد (محزون و افسرده نیست).
زیارت امام حسین علیه السلام از زیاراتی است که در همه اوقات سفارش شده و سلام به امام حسین علیه السلام بعد از هر نماز توصیه شده است و ذکر و یاد امام حسین علیه السلام حتی بعد از هر بار نوشیدن آب تأکید شده است.
و این وصیت خود امام حسین علیه السلام که فرموده: شیعتی مهما شربتم عذب ماء فاذکرونی او سمعتم بغریب او شهید فاندبونی ؛ (شیعیان من هرگاه آب گوارا نوشیدید و یا درباره غریب یا شهیدی شنیدید، مرا یاد کنید).
و برای عمل به این وصیت بیش از همه امام سجادعلیه السلام اقدام می کرد به قدری که هر گاه در بازار می دید گوسفندی را ذبح می کنند می ایستادند و گریه می کردند و وقتی علت را جویا می شدند حضرت می فرمودند: آیا به این گوسفند آب دادید و... و یاد امام حسین علیه السلام و عطش ایشان را در روز عاشورا زنده می کرد. ر.ک: شجره طوبی، شیخ محمد مهدی حائری، ج 2.
یاد حسین ما را تنها نمی گذاردگر خلق واگذارند او وانمی گذارد
او کشتی نجات و کشتی شکسته مائیممولا به کام امواج ما را نمی گذارد
زهرا به دوستانش قول بهشت دادهبر روی گفته خود او پا نمی گذارد (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، کد: 1/310015)
