چرا بعضی آیات و کلمات در قرآن تکرار شده است؟

یکی از راه هایی که قرآن کریم در پیام‌رسانی خود از آن استفاده کرده، تکرار یک کلمه یا جمله یا یک آیه کامل است. بدون تردید این کار تحصیل حاصل و خالی از فایده نیست بلکه آثار و فوائدی دارد و از محسنات سخن به شمار می‌رود. قرآن‌پژوهان تکرار در قرآن را به دو گونه تقسیم کرده‌اند:
1 تکرار لفظی یعنی اینکه لفظی به صورت مفرد یا مرکب بیش از یک بار گفته شده باشد. 2 تکرار معنوی: مقصود از این نوع تکرار، تکرار یک مضمون یا مفهوم است مانند تکرار داستان ابراهیم یا موسی و مانند آن که در موارد زیادی با جملات و عبارات متفاوتی تکرار شده و یا از مقاطع مختلف شروع شده است.
قرآن‌پژوهان تکرار لفظی را به اقسام ذیل تقسیم نموده‌اند:
الف) گاهی تکرار جمله کامل در میان سوره‌های مختلف است مثل (و ما ظلمونا و لکن کانوا انفسهم یظلمون) ؛(بقره، آیه 75) این آیه در سوره اعراف آیه 160 هم تکرار شده است و مانند (کانوا اشد منهم قوة) که در سوره روم آیه 9 و سوره فاطر آیه 44 و سوره غافر آیه 21 تکرار شده است.
ج) گاهی جمله تکراری در کنار هم قرار گرفته است مانند (اصحاب الیمین ما اصحاب الیمین) ؛(سوره واقعه، آیه 27)؛ و (فان مع العسر یسرا ان مع العسر یسرا) ؛(انشراح، آیات 6 و 7) همین حالت در سوره‌های حاقه آیات 17 و 18 و سوره تکاثر آیات 3 و 4 نیز آمده است.
د) گاهی هم یک جمله در فواصل آیات یک سوره تکرار شده است مانند (فبایّ آلاء ربکما تکذبان) که در سوره رحمن 31 مرتبه تکرار شده و (ویل یومئذٍ للمکذبین) نیز در سوره مرسلات 10 مرتبه آمده است.
آنچه مهم است پاسخ به پرسش از فلسفه و اسرار تکرار در قرآن است. قرآن‌پژوهان در رابطه با این موضوع مطالبی را بیان کرده‌اند و حتی عالمانی مانند محمود بن حمزة بن نصر کرمانی کتابی مستقل تحت عنوان (اسرار التکرار فی القرآن) به نگارش درآورده‌اند. پاسخ مختصر در این زمینه چنین است:
اولاً : تکرار مخلّ فصاحت نیست زیرا در علم معانی و بیان و بدیع نیامده که کلام فصیح آن است که از تکرار خالی باشد. بلکه گاهی با توجه بر شرایط و مقتضیات سخن تکرار ضرورت هم پیدا می‌کند. از این رو گفته‌اند تکرار در کلام فصیح بر انواعی تحقق می‌یابد: یکی از آنها تکراری است که برای مدح آمده است مانند (و السابقون السابقون اولئک المقربون)؛ (سوره واقعه، آیات 10 و 11).
در سوره مائده، آیه 93 این‌گونه تکرار هم هست. دیگری تکرار برای وعید یا تهدید است مثل (الحاقه ما الحاقه) ؛(سوره حاقه، آیات 1 و 2)؛ و (و ما ادریک ما یوم الدین ثم ما ادریک ما یوم الدین)؛ (سوره انفطار، آیات 17 و 18) و سومی تکرار برای استبعاد است مانند: (هیهات هیهات لما توعدون) ؛(سوره مؤمنون، آیه 36)
ثانیا: این گونه تکرارها، یا برای تأکید مطلب و تقریر کلام است؛ مثل این که پدری فرزند خطاکارش را مخاطب قرار دهد و بگوید: آیا فراموش کردی کودکی خرد و ناتوان بودی و چه خون جگرها برای پرورش تو خوردم؟! آیا فراموش کردی برای تو همسر مناسب انتخاب کردم؟! آیا فراموش کردی برای تو مسکن خریدم؟! قرآن‌پژوهان گفته‌اند تکرار در سوره‌های رحمن و مرسلات از این قبیل است. و یا برای نشان دادن عظمیت و اهمیت موضوع است. چنان که (الحاقه ما الحاقه) و مشابه آن این‌گونه است. و یا به خاطر اشاره به مطلبی جدید است. هم‌چنان که در آیه 185 سوره بقره، عبارت (و من کان مریضا او علی سفرٍ...) برای اشاره به مفهوم (یریدالله بکم الیسر و لایرید بکم العسر) تکرار گردیده است. و یا برای این است که میان موضوع و محمول یا مبتدا و خبر فاصله زیادی می‌افتد که در این صورت تکرار موضوع یا مبتدا برای یادآوری مفید است.
در مورد تکرار داستان های قرآنی نظیر داستان موسی و فرعون مطرح شده را بررسی در آیات مختلف معلوم می گردد تکراری در کار نبوده بلکه به تناسب بحثی که در هر سوره بوده قسمتی از داستان به عنوان شاهد آمده است.
زندگی حضرت موسی (ع) 5 مرحله داشته است:
1. دوران تولد و حوداثی که بر او گذشت تا هنگام پرورش او در دامان فرعون.
2. دوران فرار از مصر و زندگی او در سرزمین (مدین) در محضر شعیب پیامبر.
3. دوران بعثت او و پس از درگیریهای فراوانی که با فرعون و دستگاه او داشت.
4. دوران نجات او و بنی اسرائیل از چنگال فرعونیان و حوادثی که بر آنها در راه و به هنگام ورود در بیت المقدس گذشت.
5. دوران درگیریهای موسی با بنی اسرائیل.
در قرآن در هر سوره از سوره هائی که به داستان حضرت موسی (ع) پرادخته به یک یا چند از قسمت از دوران های پنچگانه اشاره شده است نه اینکه در همه سوره ها داستان را تکرار کرده باشد در هر جائی به مناسبت موضوع بحث قسمت هائی از داستان به عنوان شاهد موضوع مطرح گردیده است.
بنابراین تکرار بخشی از مطالب به عنوان تذکر و تنبه است و در هر قسمت نکته ای دارد متفاوت با جای دیگر و تکرار صرف نیست.
برای آگاهی بیشتر ر.ک: (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، کد: 1/105345)