درهمه دنیا رسم است که هر کار مهمی و پُر ارزش را به نام بزرگی از بزرگان آغاز میکند , ما مسلمانان هم هر کاری را با نام خدا آغاز کرده و اگر بنام او نباشد , آن کار نا تمام است , به همین دلیل در حدیث معروفی از پیامبر ( ص) می خوانیم { کل امر ذی بال لم یذکر فیه اسم الله فهو ابتر } یعنی : هر کار مهمی که بدون نام خدا شروع شود ( ابتر ) است . امیر مؤمنان علی ( ص) فرمودند : ( انسان هر کاری را می خواهد انجام دهد باید( بسم الله )بگوید و هر عملی را که با نام خدا شروع نمائیم آن عمل خجسته و مبارک است .
آیا ( بسم الله ) جزء سوره قرآن است ؟ بلی در میان دانشمندان و علمای شیعه اختلافی در این مسئله نیست که( بسم الله الرحمن الرحیم) جزء سوره حمد و همه سوره های قرآن است , اصولا ثبت ( بسم الله ) در متن قرآن مجید در آغاز سوره ها خود گواه زنده این امر است , زیرا میدانیم در متن قرآن چیزی اضافه نشده و ذکر (بسم الله ) در آغاز سوره ها از زمان پیامبر ( ص) تا کنون رایج بوده است .
و همینطور از نظر دانشمندان اهل تسنن به اتفاق. مانند پیشوایان اهل مکه و قاریان مانند؛ ابن کثیر و عاصم و کسائی از قراء مشهور معتقدند که( بسم الله) جزء سوره است. زیرا همه نقل کرده اند, که تمام صحابه و کسانیکه بعد از آنها روی کار آمدند بر ذکر( بسم الله) در قرآن آغاز میکردند. در تمام سوره ها به جزسوره توبه در حالیکه آنها متفقا توصیه میکردند که قرآن را از آنچه جزء قرآن نیست پیراسته دارند و به همین دلیل ( آمین ) را در آخر سوره حمد ذکر نکرده و حذف نمودند ( و از همین جاست که شیعیان بعد از خواندن حمد در نماز مجاز نیستند که آمین بگویند. ) گذشته از اینها سیره مسلمین همراه بر این بوده که هنگام تلاوت قرآن( بسم الله) در آغاز هر سوره می خوانند و به تواتر ثابت شده که رسول مکرم اسلام ( ص) هر گاه قرآن تلاوت می فرمودند آنرا تلاوت کرده اند و چگونه ممکن است که چیزی جزء قرآن نباشد و پیامبر ( ص) دائم و همواره آنرا خوانده و مداومت داشته باشدند , و اما اینکه بعضی احتمال دادند که( بسم الله) آیه مستقلی است که جزء قرآن است اما جزء سوره نیست , احتمال بسیار ضعیف و سستی است. زیرا که مفهوم و محتوای( بسم الله) نشان می دهد که برای ابتدا و آغاز کاری است , نه ا ینکه خود یک مفهوم و معنی جدا و متسقل داشته باشد , تنها ایراد قابل ملاحضه ای که مخالفان در این رابطه دارند این است که میگویند در شمارش آیات سوره های قرآن ( بجزء سوره حمد ) معمولا( بسم الله ) را یک آیه حساب نمی کنند بلکه آیه نخست را بعد از آن قرار میدهند .
پاسخ این سئوال را مفسر بزرگ فخر رازی در تفسیر خود با بیان ساده میگوید ( هیچ مانعی ندارد که( بسم الله) در سوره حمد به تنهائی یک آیه باشد. و درسوره های دیگر قرآن جزئی از آیه اول محسوب گردد ) (1) (همانگونه که شما در سئوال مطرح فرمودید ) بنابراین مثلا در سوره کوثر ( بسم الله الرحمن الرحیم انا اعطیناک الکوثر ..) همه یک آیه محسوب می شود. به هر حال مسئله آنقدر روشن است که میگویند یک روز معاویه در نماز جماعت ,( بسم الله) را نگفت , بعد از نماز, جمعی از مهاجرین و انصار فریاد زدند ( اسرقتَ اَم نسیتَ ؟ ) آیا( بسم الله) را دزدیدی یا فراموش کردی !؟
پس ,( بسم الله) جزء سوره است , مفسرین و علماء قرآء مشهور ,( بسم الله) در اول سوره حمد را یک آیه محسوب کرده , و در بعضی از سوره ها جزئی از آیه اول شمرده اند و از اینجاست که در شمارش آیات قرآن اختلاف است .
جواب دوم :
تکرار آیه برای چیست ؟ در باره شأن و نزول سوره کافرون , روایت داریم که این سوره در باره گروهی ازسران مشرک قریش نازل شده است , روزی , ولید بن مغیره , عاص بن وائل , حارث بن قیس به پیامبر ( ص) گفتند , ای محمد تو بیا از آئین ما پیروی کن ما نیز از دین تو پیروی کرده و ترا در تمام امتیازات خود شریک می کنیم , یکسال تو خدایان ما را عبادت کن , و یکسال دیگر ما خدای ترا عبادت می کنیم . و اگر آئین تو بهتر بود , ما در آئین تو شریک بوده ایم , و اگر آئین ما خوبتر بود , تو بهره ات را بردی ای ؟ , پیامبر اسلام (ص) فرمودند پناه بخدا می برم که من چیزی را همتای او قرار دهم . من منتظر فرمان پرودگار هستم , دراین هنگام سوره {قل یا ایها الکافرون} نازل شد و رسول الله به مسجد الحرام آمده در حالیکه جمعی از سران قریش در آنجا جمع بودند با لاسر آنها ایستاده و این سوره را تا آخر قرائت فرمودند . آنها وقتی این سوره را شنیده کاملا مأیوس شده و حضرت و یارانش را آزار دادند.
تکرار آیه سوم و پنجم برا ی چیست ؟
جواب : جمعی معتقدند که این تکرار برای مأیوس کردن کامل مشرکان است و راه آنها را از راه مسلمانان جدا میکند, و عدم سازش میان توحید و شرک را تأکید میکند , و چون مشرکین دائم اصرار میکردند تا پیامبر ( ص) را بسوی خود دعوت نمایند , قرآن هم نیز در رد آنان تکرار میکند .
در روایتی از امام صادق ( ع ) نقل شده که سئوال کردند در باره این موضوع , امام فرمودند : سبب نزول این آیات و تکرار آن این بود که قریش و کفار به رسولخدا ( ص ) پیشنهاد میدادند که یکسال تو خدایان ما را بپرست و سال دیگر ما خدای ترا پرستش کرده و سال سوم همینطور و سال چهارم و .... ما خدای ترا می پرستیم , آیات فوق نازل شد و تمام این پیشنها د ها را برای همیشه و در تمام سالها نفی کرده است .
جواب دیگر هم مفسرین مطرح کرده اند : که تکرار آیه بخاطر اینستکه یکی ناظر به زمان حال ودیگری ناظر به آینده است , یعنی: نه درحال حاضر و نه در آینده هرگز معبود شما را پرستش نخواهم کرد .
جواب سوم اینکه : اولی اختلاف در معبود ها را بیان می کند, و روی اختلاف در عبادت را یعنی : نه معبود های شما را هرگز می پرستم و نه چگونگی عبادت من همچون شماست , زیرا عبادت من خالصانه و خالی از هرگونه شرک است , و عبادت شما از بتها از روی تقلید کور کورانه گان است و عباد ت من نسبت به خدا از روی تحقیق و تشکر از نعمتها ی الهی است .
جواب چهارم: هم داده شده است و مفسرین اینگونه نوشته اند : در آیه دوم میفرماید : آنچه را شما اکنون می پرستید من پرستش نمی کنم و در آیه چهارم میفرماید من در گذشته هم نیز , معبود های شما را نمی پرستیدم تا چه رسد به امروز ( 4) موفق باشید .
منابع :
1- بحار الانوار , جلد 16 , باب 58.
2- تفسیر نمونه ,جلد 1 , ص 19
3- تفسیر مجمع البیان طبرسی , تفسیر سوره کافرون.
4- تفسیر نمونه , جزء 30 ,سوره کافرون.
به نقل از اداره پاسخگویی آستان قدس رضوی (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، کد: 59/400008)
