صحیفه پس از قرآن، نخستین و قدیم‌ترین مجموعه شیعی است که از اواخر قرن نخست و اوائل قرن دوم هجری، به صورت کتاب، در دست بوده است و عالمان شیعه، همواره به آن اهتمام و توجه ویژه ای داشته اند.
از صحیفه سجادیه، در اصل دو نسخه وجود داشته که یکی در اختیار امام باقر(علیه السلام) بود و پس از آن به امام صادق(علیه السلام) رسید و دیگری در دست زید بن علی(علیه السلام) بوده که در جریان مبارزه بر ضد امویان آن را به فرزندش یحیی سپرد.
راوی صحیفه، متوکل بن هارون، پس از شهادت زید بن علی(علیه السلام)، در دیدار با یحیی بن زید، از صحیفه ای که امام صادق(علیه السلام) بر او املا کرده سخن به میان آورده است. یحیی نیز یاد آور شده که نسخه دوم صحیفه از پدرش زید به او رسیده و اکنون در اختیار اوست و یحیی برای اطمینان خاطر و مصون ماندن صحیفه از دستبرد امویان، آن را به متوکل سپرد.
متوکل پس از شهادت یحیی، در مدینه با امام صادق(علیه السلام) ملاقات کرد و پس از نقل ماجرای دیدار خود با یحیی، صحیفه سجادیه با دست خط زید بن علی(علیه السلام) را به امام(علیه السلام) نشان داد و پس از تأیید امام صادق(علیه السلام) از آن حضرت اجازه خواست که آن را با نسخه پدر بزرگوارش، امام محمد باقر(علیه السلام)، مقابله کند.
به گفته خود متوکل، آنچه امام صادق(علیه السلام) از دعاهای صحیفه سجادیه برای او املا کرد، 75 باب و دعا بوده که یازده باب آن را فراموش کرده و تنها 64 دعا را به خاطر سپرده است و از آن 64 دعا آنچه هم‌اکنون در صحیفه کامله سجادیه وجود دارد، 54 دعاست که با تعداد دعاها، در نقل راوی دیگر صحیفه، یعنی (محمد بن احمد بن مسلم مطهری)، هماهنگی دارد.
گرچه بیشتر راه های نقل صحیفه به جناب یحیی، فرزند زید شهید منتهی می شود که از پدرش و او از امام زین العابدین(علیه السلام) روایت می کند، اما راه های نقل دیگری نیز وجود دارد که بعضی از محمد فرزند زید شهید و بعضی دیگر از امام صادق(علیه السلام)، صحیفه را نقل کرده اند.
در نسبت صحیفه سجادیه به امام زین العابدین(علیه السلام)، هیچ شک و تردیدی وجود ندارد و دانشمندان بزرگ و سخن شناسان زبردست، در صحت انتساب آن، اختلافی ندارند. ایشان معتقدند که هرگاه در طول قرن های پی در پی، نسخه ای از کتاب های روایی یافت شود که بر آن شرح و تعلیقه بسیار نوشته شود و پیوسته روایت شود و شاگردان در خدمت استادان خود آن را قرائت کنند و بشنوند، این خود برترین دلیل بر درستی انتساب آن است [حسن ممدوحی کرمانشاهی، شهود و شناخت، ج 1، ص 204].
افزون بر این، شماری از عالمان، صحیفه سجادیه را با وجود شهرت و نقل های متعدد، بی نیاز از بحث سندی می دانند.
سیدمحمد محقق داماد می گوید: صحیفه گرامی سجادیه که به آن (انجیل اهل‌بیت) و (زبور آل رسول) نیز می گویند، متواتر است و آوردن سندها، تنها برای بیان طریق روایت و اجازه نقل آن است و عالمان و استادان فن، در اجازات خود، بدین شیوه عمل می کرده اند[همان؛ به نقل از (معالم العلماء)، ص 1].
بعضی دیگر از دانشوران، صحت و دقت و عظمت متن این صحیفه را بی نیاز از بحث سند دیده، صدور آموزه های آن را از غیرمعصوم، محال دانسته اند.
آیت‌الله العظمی بروجردی در این باره می نویسد: این که صحیفه سجادیه از امام سجاد(علیه السلام) است، تردیدی در آن نیست. روش منحصر به فرد، نظم دقیق و منطقی مطالب و مضامین عالی آن، همه گواه اعجازگون بودن این (زبور آل‌محمد) است [همان؛ به نقل از (البدرالزاهر) ص 25].
بی شک هر کس ذائقه سخن شناسی و معرفت به احوال اشخاص و اوضاع زمان داشته باشد، تردید نمی کند که دعاهای صحیفه، همگی به زبان چهارمین پیشوای شیعه، امام زین العابدین(علیه السلام) جاری شده و صدور آن از غیر آن حضرت، غیرممکن است.
کدام سخنور توانا و نویسنده ماهری است که تصور کند می تواند با همانند وحی الهی، همسنگی نماید و با کسی هماوردی کند که از لوح محفوظ، کمک می گرفته و خداوند متعال او را روشنی بخش و دلیلِ راه بندگان به سوی بهشت قرار داده و به یاری فرشتگانش، او را تأیید کرده است.
ابن شهر آشوب در کتاب (مناقب) خود حکایت می کند که در بصره نزد یکی از دانشمندان، یادی از صحیفه کامله به میان آمد. وی گفت: (بنگرید تا من برای شما مثل آن را انشاء کنم؛ پس قلم به دست گرفت و سر به زیر افکند و در همان حال، با سرافکندگی از دنیا رفت) [ابن شهر آشوب، پیشین، ج 2، ص 241].
به جهت همین حقانیت و فرزانگی و علوّ مرتبه است که این صحیفه نامی، از دیرباز مورد توجه عالمان و فرهیختگان شیعه بوده و ایشان با توجه به اهمیت و جایگاه ممتاز آن در تربیت اخلاقی – دینی افراد و جوامع بشری، به شرح و تبیین و ترویج آموزه های این میراث گران‌بهای الهی و تکمیل تعداد دعاهای آن، همت گماشته، تألیفات پرشماری را در این زمینه از خود بر جای نهاده اند.
در این جا برای نمونه، به دو نوع از این تلاش های ماندگار، یکی (مستدرکات) [مستدرکات به مجموعه هایی گفته می شود که دعاهایی از امام سجاد(علیه السلام) را که در صحیفه سجادیه نیامده، در خود جای داده اند.] و دیگری شروح و تعلیقه های صحیفه اشاره و نمونه هایی را ذکر می کنیم:
اول. مستدرکات
1. الصحیفه الثانیه، شیخ محمد بن حسن حرّ عاملی، صاحب کتاب شریف (وسایل الشیعه).
2. الصحیفه الثالثه، میرزا عبدالله افندی، مؤلف کتاب (ریاض العلماء).
3. الصحیفه الرابعه، محدث بزرگ، میرزا حسین نوری.
4. الصحیفه الخامسه، علامه سید محسن امین حسینی عاملی.
5. الصحیفه السادسه، شیخ محمد باقر بن محمد حسن بیرجندی قائینی.
6. الصحیفه السابعه، شیخ هادی بن عباس آل کاشف الغطاء.
7. ملحقات الصحیفه السجادیه، شیخ محمد معروف به تقی زیابادی قزوینی؛ یکی از شاگردان برجسته مرحوم شیخ بهایی.
دوم. شرح‌های عربی
شیخ آقا بزرگ تهرانی، عالم و کتاب شناس معروف، در کتاب گران‌سنگ (الذریعه الی تصانیف الشیعه)، حدود پنجاه شرح و تعلیقه بر صحیفه سجادیه را نام برده است [ شیخ آغا بزرگ الطهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج 3، ص 335 تا 359.].
بی شک از روزگار تألیف کتاب الذریعه 1355ق. تاکنون، شرح های متعدد دیگری نیز به نگارش درآمده که هر یک به نوبه خود کاری ارزشمند و در خور توجه به شمار می آید. در فهرست زیر، تنها از بعضی شرح های چاپ شده و در دسترس، نام آورده ایم و از آن دسته تألیفاتی که در شرح و توضیح یک یا چند دعای خاص از صحیفه نوشته شده، صرف نظر شده است:
1. حاشیه الصحیفه السجادیه، سید محمد باقر بن محمد حسینی استرآبادی، معروف به میرداماد.
2. تعلیقات علی الصحیفه السجادیه، ملامحسن بن مرتضی فیض کاشانی.
3. ریاض السالکین فی شرح صحیفه سید الساجدین(علیه السلام)، سید علی خان حسینی حسنی مدنی شیرازی که بهترین، معتبرترین و در عین حال بزرگترین شرح بر صحیفه سجادیه است.
4. ریاض العارفین فی شرح صحیفه سید الساجدین، محمد بن محمد دارابی.
5. ریاض العابدین فی شرح صحیفه مولانا و مولی المؤمنین علی بن الحسین زین‌العابدین(علیه السلام)، بدیع الزمان قهپایی.
6. آفاق الروح فی ادعیه الصحیفه السجادیه، محمد حسین فضل الله.
سوم. شرح‌های فارسی
1. ترجمه و شرح مفصل صحیفه سجادیه، علامه حاج میرزا ابوالحسن شعرانی.
2. ترجمه و شرح صحیفه کامله سجادیه، حاج سید علی نقی فیض الاسلام.
3. دیار عاشقان، تفسیر جامع صحیفه سجادیه، حسین انصاریان.
4. شهود و شناخت، ترجمه و شرح صحیفه سجادیه، آیت‌الله حسن ممدوحی کرمانشاهی.
