در منابع اسلامی و در بحث موضوع علم، آنچه از اهمیت و اولویت اساسی و ویژه ای برخوردار بوده و نقش مقدماتی برای بهره مندی از قرآن دارد تعلیم و تعلم یا یاددهی و یاد گیری آن است.
یاددهی و یادگیری قرآن پاداش بزرگی دارد و در اهمیت آن از دیدگاه قرآن همین بس که خداوند از خود به عنوان (معلم قرآن) یاد میکند: (الرَّحْمَنُ *عَلَّمَ الْقُرْآنَ ؛ خداوند رحمان، قرآن را تعلیم فرمود.).(1)
همچنین یکی از وظایف بسیار مهم و ابتدائی پیامبر گرامی اسلام(ص) تعلیم و آموزش قرآن به مردم دانسته شده است: (هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیینَ رَسُولًا مِّنْهُمْ یتْلُو عَلَیهِمْ آیاتِهِ وَیزَکِّیهِمْ وَیعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ؛ و او (همان خدای توانایی) است که در میان ناخوانده و نانویسنده‌ها (یا در میان کسانی که کتاب و پیغمبری نداشتند، یا در میان مردم امّ القری و مکّه معظّمه) رسولی از خودشان برانگیخت که آیاتش را بر آنها بخواند و آنان را (از پلیدیهای شرک، کفر، جهل، اخلاق رذیله و خویهای زشت) پاکیزه گرداند، و کتاب (قرآن عظیم) و حکمت و دانش (اصول و فروع دین) را به ایشان بیاموزد، و هر چند پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند!)(2)
در سنت و سیره معصومین (علیهم الصلاه و السلام) هم درباره قرآن و تعلیم و تعلم آن توصیه‌ها، تأکیدها و تشویق‌های بسیار شده است که به چند روایت ارزشمند در این باره توجه کنید:
1. قال رسول الله (صلّی الله علیه و آله و سلم): خیرُکم من تعلّم القرآن و علّمه. (3)
پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلم) فرمود: بهترین شما کسی است که قرآن را یاد بگیرد و به دیگران بیاموزد.
2. قال رسول الله (صلّی الله علیه و آله و سلم): ما من مؤمنٍ ذکرا او انثی حُراً او مملوکا إلا و لله علیه حق واجب ان یتعلم القرآن.(4)
پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلم) فرمود: نیست بر مرد یا زن مؤمن ، آزاد یا برده مگر این که برای خدا حقی واجب برگردن آنها است و آن حق این است که قرآن را یاد بگیرند.
3. قال رسول الله (صلّی الله علیه و آله و سلم): من تعلم القرآن و تواضع فی العلم و علّم عبادالله و هو یرید ما عندالله لم یکن فی الجنة اعظم ثواباً منه و لا اعظم منزلة منه و لم یکن فی الجنة منزلةً و لا درجةً رفیعه منه ... . (5)
پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلم) فرمود: کسی که قرآن را یاد بگیرد و متواضع در علم باشد و آن را به بندگان خدا بیاموزد و اجرش را از خدا بخواهد، در بهشت بزرگتر از ثواب او و بزرگتر از مقام و منزلت او چیزی نیست و در آنجا از بالاترین مقامها و شریفترین منازل برخوردار است.
4. قال رسول الله (صلّی الله علیه و آله و سلم) : معلم القرآن یستغفرله کل شیءٍ حتی الحوت فی البحر.(6)
پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلم) فرمود: برای معلم قرآن تمام موجودات حتی ماهیان دریا، طلب آمرزش می کند.
5. قال الامام علی (علیه السّلام): تعلموا القرآن فانه احسن الحدیث و تفقهوا فیه فانّهُ ربیع القلوب و استشفوا بنوره فانه شفاء الصدور و احسنوا تلاوته فانه انفع القصص فان العالم العامل بغیر علمه کالجاهل الحائر ... . (7)
امام علی (علیه السّلام) فرمود: قرآن را بیاموزید که بهترین گفتار است و تفقه کنید در آن که بهار دلهاست و شفاعت بجوئید به نورش که او شفادهنده سینه‌ها است و آن را نیکو تلاوت کنید، زیرا بهترین و مفیدترین داستانها است، پس بدرستی که عالم عامل به غیر علمش مثل جاهل و نادانی است که از بیماری نادانی شفا نخواهد گرفت، بلکه حجت بر او قویتر و حسرت و اندوه بر او استوارتر و در پیشگاه خدا سزاوارتر به نکوهش است.
6. قال الامام الصادق (علیه السّلام ): ینبغی للمؤمن ان لا یموت حتی یتعلم القرآن او یکون فی تعلمه. (8)
امام صادق (علیه السّلام) فرمود: سزاوار است برای انسان مؤمن که قبل از مردنش قرآن را یاد بگیرد یا در حال یادگیری قرآن باشد.
7. قال رسول الله (صلّی الله علیه و آله و سلم): ما من رجل علّم ولده القرآن الا توّجَ الله ابویه یوم القیامه تاج الملک و کسیا حلتین لم یر الناس مثلهما. (9)
پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلم) فرمود: پاداش مردی که به فرزند خود قرآن بیاموزد نیست مگر این که خداوند در روز قیامت تاج پادشاهی بر سرش گذارد و او را حلّه‌هایی بپوشاند که مردم مثل آن را ندیده اند.
8. سأل ابوذر عن النبی (صلّی الله علیه و آله و سلم ): انی اخاف ان اتعلم القرآن و لا اعمل به، فقال رسول الله - صلّی الله علیه و آله -: لا یعذب الله قلباً اسکنه القرآن. (10)
ابوذر از پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلم) پرسید: یا رسول الله من می ترسم از این که قرآن را فراگیرم ولی به آن عمل نکنم، پس پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلم) فرمود: خداوند قلبی را که قرآن در آن جای گرفته است، عذاب نمی کند.
9. قال رسول الله (صلّی الله علیه و آله و سلم): تعلّموا القرآن و اقرؤوه. (11)
پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلم) فرمود: قرآن را فراگیرید و آن را بخوانید.
10. قال رسول الله (صلّی الله علیه و آله و سلم): من تعلم القرآن ثم تفقه فی الدین ثم اتی صاحب سلطان تملقاً الیه و طمعا لما بین یدیه خاض بقدر خطاه فی نار جهنم. (12)
پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلم) فرمود: هر کس که قرآن را فراگیرد و سپس در دین تفقه و کوشش کند، بعد آن را نزد پادشاهی بیاورد و تملق او را بکند یا چشم بدوزد به آن چه نزد سلطان است؛ فرو می رود به مقدار خطای خود در آتش جهنم.
11. قال الامام الصادق (علیه السّلام): و یجیئ بعبدٍ قد تعلم القرآن فیقول یا رب تعلمتُ القرآن ابتغاء وجهک فیقال له بل تعلمت لیقال ما احسن صوت فلان اذهبوا به الی النار. ( 13)
امام صادق (علیه السّلام ) فرمود: می آید روز قیامت بنده ای که قرآن را فراگرفته و می گوید: پروردگارا، من قرآن را به خاطر رضا و خشنودی تو فراگرفتم، پس گفته می شود به او که تو قرآن را فراگرفتی تا به تو بگویند فلانی چه صوت زیبایی دارد، ببرید او را به سوی آتش.
12. قال رسول الله (صلّی الله علیه و آله و سلم): من تعلم القرآن للدنیا و زینتها حرّم الله علیه الجنّة. (14)
پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلم) فرمود: هر کس قرآن را برای دنیا و زینتهای آن فراگیرد، خداوند بهشت را بر او حرام می کند.
13. قال الامام الصادق (علیه السّلام و سلم): من تعلّم منه حرفاً ظاهراً کتب الله له عشر حَسَنات و محا عنه عشَر سیّئات و رفع له عشر درجات. (15)
امام صادق (علیه السّلام) فرمود: هر کس از قرآن یک حرف بیاموزد، خداوند برای او ده حسنه می نویسد و ده گناه از او می بخشد و او را ده درجه بالا می برد.
14. قال الامام الصادق (علیه السّلام): من شدّد علیه القرآن کان له اجران و من یسرِّ علیه کان مع الابرار. ( 16)
امام صادق (علیه السّلام ) فرمود: هر که به سختی قرآن را یاد بگیرد برای او دو اجر است و هر که به آسانی یادگیرد با نیکان می باشد.
15. قال رسول الله (صلّی الله علیه و آله و سلم): من علّم آیة فی کتاب الله کان له اجرها ما تلیت. (17)
پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلم) فرمود: کسی که آیه ای از قرآن را به دیگری یاد بدهد اجر تلاوت آن (آیه) برای او (نیز) است مادامی که تلاوت شود.
16. قال رسول الله (صلّی الله علیه و آله و سلم): من علّم ولده القران فکانّما حج البیت عشرة آلاف حجة و اعتمر عشرة آلاف عمرة و اعتق عشرة آلاف رقیه من ولد اسماعیل و ... . (18)
پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلم) فرمود: کسی که به فرزند خود قرآن بیاموزد مثل این که ده هزار حج و ده هزار عمره انجام داده و ده هزار بنده از اولاد اسماعیل را آزاد کرده و در ده هزار غزوه شرکت کرده و ده هزار مسکین گرسنه را طعام داده است.
17. قال الامام الصادق (علیه السّلام): علّموا اولادکم یس فانّها ریحانة القرآن. (19)
امام صادق(علیه السّلام) فرمود: به فرزندان خود سوره مبارکه یس را بیاموزید که آن ریحانه قرآن است.
18. قال الامام علی (علیه السّلام): و امّا حق الولد علی الوالد ان یُحسّن اسمه و یُحسّنَ ادبه و یعلمه القرآن. (20)
امام علی (علیه السّلام) فرمود: حق فرزند بر پدر آن است که برای او اسم نیکو انتخاب کند و او را نیکو ادب کند و به او قرآن بیاموزد.
19. قال ... : (القرآن مأدبةُ الله فتعلّموا مِن مأدُبَتِهِ مَا استطعتم؛ قرآن سفره‌ی گسترده‌ی الهی است، پس به یادگیری از سفره گسترده‌اش به قدر توان برگیرید)، (21)
20. وَ رُوِیَ عن النبئ (صلی الله علیه و اله و سلم): أَنَّ مَنْ أُعْطِیَ الْقُرْآنَ فَظَنَّ أَنَّ أَحَداً أُعْطِیَ أَکْثَرَ مِمَّا أُعْطِیَ فَقَدْ عَظَّمَ صَغِیراً وَ صَغَّرَ کَبِیراً؛ فَلَا یَنْبَغِی لِحَامِلِ الْقُرْآنِ أَنْ یَرَی أَنَّ أَحَداً مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ أَغْنَی مِنْهُ وَ لَوْ مَلَکَ الدُّنْیَا بِرُحْبِهَا). (22)
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و اله و سلم)فرمودند: به هر کس (نعمت دانستن) قرآن داده شود و با این حال گمان کند که به دیگری نعمتی بالاتر و بیشتر از این نعمت او داده شده است، بی‌گمان کوچکی را بزرگ شمرده و بزرگی را کوچک. شایسته نیست که حامل قرآن، کسی از اهل زمین را از خود ثروتمندتر بپندارد، هر چند سراسر پهنه ی گیتی را مالک باشد.(23)
پاورقی:
1- سوره الرحمن، آیه 1- 2 .
2- سوره جمعه، آیه 2.
3- مستدرک الوسائل، ج 4، ص .
4- مستدرک الوسائل، ج 1، ص 287 .
5- عقاب الاعمال، ص 51 .
6- مستدرک الوسائل، ج 1، ص 288 .
7- نهج البلاغه، خطبه 110 .
8- الکافی، ج 1، ص 444 .
9- وسائل الشیعه، ج 6، ص 168 .
10- مستدرک الوسائل، ج 4، ص 233 .
11- مستدرک الوسائل، ج 4، ص 254 .
12- مستدرک الوسائل، ج 13، ص 127 .
13- بحار الأنوار، ج 7، ص 180 .
14- بحار الأنوار، ج 74، ص 101 .
15- الکافی، ج 2، ص 612 .
16- بحار الأنوار، ج 89، ص 187 .
17- مستدرک الوسائل، ص 235 .
18- مستدرک الوسائل، ج 1، ص 290 .
19- جامع الاخبار، ج 1، ص 211 .
20- نهج البلاغه، حکمت 391 .
21- بحارالانوار، ج 92، ص 19.
22- بحار الأنوار ج76 ، ص 255- 256، ح5؛ معانی الأخبار، ص279.
23- ر. ک: سایت اندیشه قم ( www.andisheqom.com)؛ سایت ویکی علوم اسلامی (wiki.islamicdoc.org )؛ القرآن الکریم فی احادیث الرسول الاعظم(ص)؛ بصائرذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز؛ تلاوة القرآن المجید: فضائلها، آدابها، خصائصها، فضائل القرآن و ما انزل من القرآن بمکة و ما انزل بالمدینة؛ چهل حدیث منتخب در آستان قرآن.
غلامرضا کاویان
آذر ماه 1393
