چگونه امام جواد(علیه السلام) در دردوره کودکی مقام ومنصب مهم امامت را عهده دار شدند؟
پاسخ : از آنجا که حضرت جواد(علیه السلام) نخستین امامی بود که در کودکی به منصب امامت رسید، طبعا نخستین سؤالی که در هنگام مطالعه زندگی آن حضرت به نظر می‌رسد، این است که چگونه یک نوجوان می‌تواند مسئولیت‌حساس و سنگین‌امامت و پیشوایی مسلمانان را بر عهده بگیرد؟ آیا ممکن است انسانی در چنین سنی به آن حد از کمال برسد که بتواند جانشین پیامبر خدا باشد؟ و آیا در امتهای پیشین چنین چیزی سابقه داشته است؟
در پاسخ این سؤالها باید توجه داشت: درست است که دوران شکوفایی عقل و جسم انسان معمولا حد و مرز خاصی دارد که با رسیدن آن زمان، جسم و روان به حد کمال می‌رسند، ولی چه مانعی دارد که خداوند قادر حکیم، برای مصالحی، این دوران را برای بعضی از بندگان خاص خود کوتاه ساخته، در سالهای کمتری خلاصه کند. در جامعه بشریت از آغاز تا کنون افرادی بوده‌اند که از این قاعده عادی مستثنا بوده‌اند و در پرتو لطف و عنایت‌خاصی که از طرف خالق جهان به آنان شده است در سنین کودکی به مقام پیشوایی و رهبری امتی نائل شده‌اند.
برای اینکه مطلب بهتر روشن شود ذیلا مواردی از این استثناها را یادآوری می‌کنیم:
1-قرآن مجید درباره حضرت یحیی و رسالت او و اینکه در دوران کودکی به نبوت برگزیده شده است، می‌فرماید: (ما فرمان نبوت را در کودکی به او دادیم) (1) .
بعضی از مفسران کلمه (حکم) را در آیه بالا به معنای هوش و درایت گرفته‌اند و بعضی گفته‌اند: مقصود از این کلمه، (نبوت) است. مؤید این نظریه روایاتی است که در کتاب (اصول کافی) نقل شده است، از آن جمله، روایتی از امام پنجم وارد شده است که حضرت طی آن با تعبیر (حکم) در آیه مزبور، به (نبوت) حضرت یحیی در خرد سالی استشهاد می‌کند و می‌فرماید: پس از درگذشت زکریا، فرزند او یحیی کتاب و حکمت را از او به ارث برد و این همان است که خداوند در قرآن می‌فرماید: (یا یحیی خذ الکتاب بقوة و آتیناه الحکم صبیا) : (ای یحیی کتاب (آسمانی) را با نیرومندی بگیر، و ما فرمان نبوت را در کودکی به او دادیم) (2) .
2-با اینکه برای آغاز تکلم و سخن گفتن کودک معمولا زمانی حدود دوازده ماه لازم است، ولی می‌دانیم که حضرت عیسی-علیه السلام-در همان روزهای نخستین تولد زبان به سخن گشود و از مادر خود (که به قدرت الهی بدون ازدواج باردار شده و نوزادی به دنیا آورده بود و به این جهت مورد تهمت و اهانت قرار گرفته بود) بشدت دفاع کرد و یاوه‌های معاندین را با منطق و دلیل رد کرد، در صورتی که این گونه سخن گفتن و با این محتوا، در شان انسانهای بزرگسال است. قرآن مجید گفتار او را چنین نقل می‌کند:
(عیسی) گفت: (بی شک من بنده خدایم، به من کتاب (آسمانی-انجیل) عطا فرموده و مرا در هر جا که باشم وجودی پر برکت قرار داده است، و مرا تا آن زمان که زنده‌ام به نماز و زکات توصیه فرموده و (نیز مرا) به نیکی در حق مادرم سفارش کرده و جبار و شقی قرار نداده است) (3) .
با توجه به آنچه گفته شد به این نتیجه می‌رسیم که قبل از امامان نیز، مردان الهی دیگری از این موهبت و نعمت الهی برخوردار بوده‌اند و این امر اختصاص به امامان ما نداشته است.
گفتار امامان در این زمینه
از بررسی تاریخ زندگانی امامان استفاده می‌شود که این مسئله در زمان خود آنان مخصوصا عصر امام جواد-علیه السلام-نیز مطرح بوده و آنان هم با همین استدلال پاسخ داده‌اند. به عنوان نمونه توجه شما را به سه روایت در این زمینه جلب می‌کنیم:
1-علی بن اسباط، یکی از یاران امام رضا و امام جواد-علیهما السلام-می‌گوید: روزی به محضر امام جواد رسیدم، در ضمن دیدار، به سیمای حضرت خیره شدم تا قیافه او را به ذهن خود سپرده، پس از بازگشت‌به مصر برای ارادتمندان آن حضرت بیان کنم (4) .
درست در همین لحظه امام جواد-علیه السلام-که گویی تمام افکار مرا خوانده بود، در برابر من نشست و به من توجه کرد و فرمود: ای علی بن اسباط! کاری که خداوند در مسئله امامت انجام داده، مانند کاری است که در مورد نبوت انجام داده است. خداوند درباره حضرت یحیی-علیه السلام-می‌فرماید: (ما به یحیی در کودکی فرمان نبوت دادیم) (5) .
و درباره حضرت یوسف-علیه السلام-می‌فرماید: (هنگامی که او به حد رشد رسید، به او حکم (نبوت) و علم دادیم) (6) .
و درباره حضرت موسی-علیه السلام-می‌فرماید: (و چون به سن رشد و بلوغ رسید، به او حکم (نبوت) و علم دادیم) (7) . بنا بر این همان گونه که ممکن است‌خداوند، علم و حکمت را در سن چهل سالگی به شخصی عنایت کند، ممکن است همان حکمت را در دوران کودکی نیز عطا کند (8) .
2-یکی از یاران امام رضا-علیه السلام-می‌گوید: در خراسان در محضر امام رضا بودیم. یکی از حاضران به امام عرض کرد: سرور من، اگر (خدای نخواسته) پیش آمدی رخ دهد، به چه کسی مراجعه کنیم؟ امام فرمود: به فرزندم ابو جعفر (9) . در این هنگام آن شخص سن حضرت جواد-علیه السلام-را کم شمرد، امام رضا-علیه السلام-فرمود: خداوند عیسی بن مریم را در سنی کمتر از سن ابو جعفر، رسول و پیامبر و صاحب شریعت تازه قرار داد (10) .
3-امام رضا-علیه السلام-به یکی از یاران خود به نام (معمر بن خلاد) فرمود: (من ابو جعفر را در جای خود نشاندم و جانشین خود قرار دادم، ما خاندانی هستیم که کوچکتران ما مو بمو از بزرگانمان ارث می‌برند) ! (11)
گرداب اعتقادی
اما بر رغم تمام آنچه در مورد امکان رسیدن به مناصب بزرگ الهی در سن خردسالی گفته شد، هنوز مشکل کوچکی سن حضرت جواد، نه تنها برای بسیاری از افراد عادی از شیعیان حل نشده بود، بلکه برای برخی از بزرگان و علمای شیعه نیز جای بحث و گفتگو داشت. به همین جهت پس از شهادت امام رضا-علیه السلام-و آغاز امامت فرزند خردسالش، حضرت جواد، شیعیان-بویژه شیعیان عامی-با گرداب اعتقادی خطرناک و در نوع خود بی سابقه‌ای مواجه شدند و کوچکی سن آن حضرت به صورت یک مشکل بزرگ پدیدار گردید.
(ابن رستم طبری) ، از دانشمندان قرن چهارم هجری، می‌نویسد:
(زمانی که سن او (حضرت جواد) به شش سال و چند ماه رسید، مامون پدرش را به قتل رساند و شیعیان در حیرت و سرگردانی فرو رفتند و در میان مردم اختلاف نظر پدید آمد و سن ابو جعفر را کم شمردند و شیعیان در سایر شهرها متحیر شدند) (12) .
به همین جهت، شیعیان اجتماعاتی تشکیل دادند و دیدارهایی با امام جواد به عمل آوردند و به منظور آزمایش و حصول اطمینان از اینکه او دارای علم امامت است، پرسشهایی را مطرح کردند و هنگامی که پاسخهای قاطع و روشن و قانع کننده دریافت کردند، آرامش و اطمینان یافتند.
مورخان در این زمینه می‌نویسند: چون امام رضا-علیه السلام-در سال دویست و دو رحلت نمود، سن ابو جعفر نزدیک به هفت‌سال بود، ازینرو در بغداد و سایر شهرها در بین مردم اختلاف نظر پدید آمد. (ریان بن صلت) ، (صفوان بن یحیی) ، (محمد بن حکیم) ، (عبد الرحمن بن حجاج) و (یونس بن عبد الرحمن) ، با گروهی از بزرگان و معتمدین شیعه، در خانه (عبد الرحمن بن حجاج) ، در یکی از محله‌های بغداد به نام (برکه زلزل) (13) گرد آمدند و در سوک امام به گریه و اندوه پرداختند... یونس به آنان گفت: دست از گریه و زاری بردارید، (باید دید) امر امامت را چه کسی عهده‌دار می‌گردد؟ و تا این کودک (ابو جعفر) بزرگ شود، مسائل خود را از چه کسی باید بپرسیم؟ !
در این هنگام (ریان بن صلت) برخاست و گلوی او را گرفت و فشرد، و در حالی که به سر و صورت او می‌زد، با خشم گفت: تو نزد ما تظاهر به ایمان می‌کنی و شک و شرک خود را پنهان می‌داری؟ ! اگر امامت او از جانب خدا باشد حتی اگر طفل یک روزه باشد، مثل پیرمرد صد ساله خواهد بود، و اگر از جانب خدا نباشد حتی اگر صد ساله باشد، چون دیگران یک فرد عادی خواهد بود، شایسته است در این باره تامل شود. در این هنگام حاضران به توبیخ و نکوهش یونس پرداختند (14) . در آن موقع، موسم حج نزدیک شده بود. هشتاد نفر از فقها و علمای بغداد و شهرهای دیگر رهسپار حج‌شدند و به قصد دیدار ابو جعفر عازم مدینه گردیدند، و چون به مدینه رسیدند، به خانه امام صادق-علیه السلام-که خالی بود، رفتند و روی زیرانداز بزرگی نشستند. در این هنگام عبد الله بن موسی، عموی حضرت جواد، وارد شد و در صدر مجلس نشست. یک نفر بپاخاست و گفت: این پسر رسول خداست، هر کس سؤالی دارد از وی بکند. چند نفر از حاضران سؤالاتی کردند که وی پاسخهای نادرستی داد! ... (15) شیعیان متحیر و غمگین شدند و فقها مضطرب گشتند و برخاسته قصد رفتن کردند و گفتند: اگر ابو جعفر می‌توانست جواب مسائل ما را بدهد، عبد الله نزد ما نمی‌آمد و جوابهای نادرست نمی‌داد!
در این هنگام دری از صدر مجلس باز شد و غلامی بنام (موفق) وارد مجلس گردید و گفت: این ابو جعفر است که می‌آید، همه بپاخاستند و از وی استقبال کرده سلام دادند. امام وارد شد و نشست و مردم همه ساکت‌شدند. آنگاه سؤالات خود را با امام در میان گذاشتند و وقتی که پاسخهای قانع کننده و کاملی شنیدند، شاد شدند و او را دعا کردند و ستودند و عرض کردند: عموی شما، عبد الله چنین و چنان فتوا داد. حضرت فرمود: عمو! نزد خدا بزرگ است که فردا در پیشگاه او بایستی و به تو بگوید: با آنکه در میان امت، داناتر از تو وجود داشت، چرا ندانسته به بندگان من فتوا دادی؟ ! (16) (اسحاق بن اسماعیل) که آن سال همراه این گروه بود، می‌گوید:
من نیز در نامهای ده مسئله نوشته بودم تا از آن حضرت بپرسم. در آن موقع همسرم حامله بود. با خود گفتم: اگر به پرسشهای من پاسخ داد، از او تقاضا می‌کنم که دعا کند خداوند بچه‌ای را که همسرم به آن آبستن است، پسر قرار دهد. وقتی که مردم سؤالات خود را مطرح کردند، من نیز نامه را در دست گرفته بپاخاستم تا مسائل را مطرح کنم. امام تا مرا دید، فرمود: ای اسحاق! اسم او را (احمد) بگذار! به دنبال این قضیه همسرم پسری به دنیا آورد و نام او را (احمد) گذاشتم (17) .
این دیدار و بحث و گفتگو و دیدارهای مشابه دیگری که با امام جواد-علیه السلام-صورت گرفت (18) مایه طمینان و اعتقاد کامل شیعیان به امامت آن حضرت گردید و ابرهای تیره ابهام و شبهه را از فضای فکر و ذهن آنان کنار زد و خورشید حقیقت را آشکار ساخت.
پی‌نوشتها:
1) و آتیناه الحکم صبیا (مریم: 12) .
2) اصول کافی، تهران، مکتبة الصدوق، 1381 ه. ق، ج 1، ص 382 (باب حالات الائمة فی السن) .
3) قال انی عبد الله آتانی الکتاب و جعلنی مبارکا ااینما کنت و اوصانی بالصلوة و الزکاة ما دمت‌حیا و برا بوالدتی و لم یجعلنی جبارا شقیا (مریم: 30-32) .
از بعضی از روایات استفاده می‌شود که حضرت عیسی-علیه السلام-در آن زمان که سخن گفت، (نبی) بوده و هنوز منصب (رسالت) نداشته است و در سن هفت‌سالگی به مقام رسالت نائل گردیده است. بنابر این هیچ استبعادی ندارد که ائمه-علیهم السلام-هم در سنی همانند سن حضرت عیسی به منصب امامت‌برسند (کلینی، اصول کافی، تهران، مکتبة الصدوق، 1381 ه. ق، ج 1، ص 382) .
4) از سخن علی بن اسباط استفاده می‌شود که آن حضرت در آن زمان پیروانی هم در مصر داشته است و آنان علاقه‌مند بوده‌اند با خصوصیات جسمی حضرت آشنا شوند.
5) و آتیناه الحکم صبیا (سوره مریم: 12) .
6) و لما بلغ اشده آتیناه حکما و علما (سوره یوسف: 22) .
7) و لما بلغ اشده و استوی آتیناه حکما و علما (سوره قصص: 14) .
8) کلینی، اصول کافی، تهران، مکتبة الصدوق، 1381 ه. ق، ج 1، ص 384 (باب حالات الائمة فی السن) و ص 494 و نیز ر. ک به: قزوینی، سید کاظم، الامام الجواد من المهد الی اللحد، الطبعة الاولی، بیروت، مؤسسة البلاغ، 1408 ه. ق، ص 232-مسعودی، اثبات الوصیة، الطبعة الرابعة، نجف، منشورات المطبعة الحیدریة، 1374 ه. ق، ص 211.
9) ابو جعفر کنیه امام جواد-علیه السلام-است، ایشان را برای تمایز از امام باقر-علیه السلام-ابو جعفر ثانی می‌نامند.
10) کلینی، همان کتاب، ج 1، ص 322 و 384-شیخ مفید، الارشاد، قم، مکتبة بصیرتی، ص 319-فتال نیشابوری، روضة الواعظین، الطبعة الاولی، بیروت، مؤسسة الاعلمی، 1406 ه. ق، ص 261-علی بن عیسی الاربلی، کشف الغمة، تبریز، مکتبة بنی هاشمی، 1381 ه. ق، ج 3، ص 141-طبرسی، اعلام الوری، الطبعة الثالثة، المکتبة الاسلامیة، ص 346.
11) شیخ مفید، همان کتاب، ص 318-طبرسی، همان کتاب، ص 346-علی بن عیسی الاربلی، همان کتاب، ص 141-مجلسی، بحار الانوار، تهران، المکتبة الاسلامیة، 1395 ه. ق، ج 50، ص 21-کلینی، همان کتاب ص 320.
12) دلائل الامامة، الطبعة الثالثة، قم، منشورات الرضی، 1363 ه. ش، ص 204.
13) در برخی از منابع (برکه زلول) آمده است، ولی گویا (زلزل) صحیح است، زیرا برخی می‌نویسند: این برکه را (زلزل) غلام (عیسی بن جعفر بن منصور) حفر و آن را برای مسلمانان وقف نمود و از این جهت‌به وی منسوب گردید (مقرم، سید عبد الرزاق، نگاهی گذرا بر زندگانی امام جواد-علیه السلام-، ترجمه دکتر پرویز لولاور، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس، 1370 ه. ش، ص 109، پاورقی) .
یاقوت حموی می‌نویسد: ابراهیم موصلی نوازنده، (برصوما) و (زلزل) را از اطراف کوفه به بغداد آورد و به آن دو، موسیقی و آواز عربی آموخت و آنان از این طریق به دربار راه یافتند و مورد توجه خلفا واقع شدند. نام اصلی زلزل، منصور، و خواهر او همسر ابراهیم موصلی بوده است (معجم البلدان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1399 ه. ق، ج 1، ص 402) .
14) یونس و همچنین صفوان بن یحیی از اصحاب اجماع‌اند یعنی دانشمندان امامیه بر درستی و صحت روایات و احادیث آنان اتفاق نظر دارند. یونس از نظر جلالت قدر و عظمت معنوی در رتبه بسیار والایی قرار داشته و از طرف پیشوایان ما، مورد تمجید فراوان واقع شده است و دانشمندان علم رجال، در ستایش او داد سخن داده‌اند. با این اوصاف، وقتی شخصیت‌بزرگ و استواری مانند او چنین اظهاراتی بکند، وضع توده مردم و عوام شیعیان روشن است! از این نظر بعضی از دانشمندان معاصر نتوانسته باور کند که وی چنین سخنی بگوید، از اینرو گفتار او را بدین گونه توجیه کرده که مقصود او از جمله: (گریه را کنار بگذارید) امتحان و آزمایش حاضران در مجلس بوده تا آنان که در مقابل حق معرفتی استوار دارند شناخته شوند تا شاید او بتواند در ارشاد و راهنمایی کسی که از امام منحرف شده است، تلاشی کرده باشد! (نگاهی گذرا بر زندگانی امام جواد-علیه السلام-ص 110، پاروقی)
15) در اینجا مورخان سؤالها و جوابها را نوشته‌اند، ولی ما به منظور رعایت اختصار از نقل آنها صرف نظر کردیم.
16) مجلسی، بحار الانوار، الطبعة الثانیة، تهران، المکتبة الاسلامیة، 1395 ه. ق، ج 50، ص 98-100 (به نقل از عیون المعجزات) -محمد بن جریر الطبری، ابن رستم، دلائل الامامة، الطبعة الثالثة، قم، منشورات الرضی، 1363 ه. ش، ص 204-206-مسعودی، اثبات الوصیة الطبعة الرابعة، نجف، المطبعة الحیدریة، 1374 ه. ق، ص 213-215 (با اندکی اختلاف در عبارات) -قرشی، سید علی اکبر، خاندان وحی، چاپ اول، دار الکتب الاسلامیة، 1368 ه. ش، ص 642-644-مرتضی العاملی، جعفر، نگاهی به زندگانی سیاسی امام جواد-علیه السلام-، ترجمه سید محمد حسینی، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، 1365 ه. ش، ص 27-29.
17) مسعودی، همان کتاب، ص 215.
18) مجلسی، همان کتاب، ص 90-مسعودی همان کتاب، ص 210-شیخ مفید، الاختصاص، تصحیح و تعلیق: علی اکبر الغفاری، منشورات جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة-قم المقدسة، ص 102.
منبع: سیره پیشوایان ،مهدی پیشوائی، ص 534
