محل زندگی ائمه اطهار و کلیاتی از زندگی حضرت معصومه س بیان کنید؟

مدینه شهر پیامبر
خانه رسول اکرم(ص)

پیامبر اکرم(ص) پس از بعثت‌با رفتار ناشایست مشرکان مکه روبرو شد و به ناچار یثرب را برای هجرت و ترویج دین خدا انتخاب‌کرد. شهری که پس از هجرت (مدینة‌النبی(ص)) نام‌گرفت.

اولین پیمان بین رسول اکرم(ص) و اهالی یثرب در ایام حج‌سال 620میلادی هنگامی که عده‌ای از مردم یثرب به مکه عزیمت کرده‌بودند، و پیمان دیگر در سال 622 م (سال هجرت) انعقاد یافت (1) .

هجرت از مکه به مدینه آغازشد، تا آنکه رسول اکرم(ص) روز دوشنبه هشتم ربیع‌الاول سال اول هجری به (قبا) رسید و مدت چهار روز در آنجا توقف‌نمود و روز جمعه دوازدهم ربیع‌الاول قبا را ترک‌فرمود. (2) وجود رسول گرامی سبب ایجاد صلح و آرامش میان قبایل اوس و خزرج گردید و با افزایش قدرت اسلام، قبایل یهودی (قینقاع و خیبر) از مدینه به شام مهاجرت کردند و بنی‌قریظه از مدینه خارج‌شد.

رسول اکرم(ص) خانه و مسجد خود را در یک واحد معماری برپا کرد و خانه‌های صحابه و مهاجرین و انصار در اطراف آن پراکنده‌شد. در کنار مسجد خیمه‌ای به عنوان بیمارستان و مکانی به امور نظامی اختصاص‌یافت.

خانه پیامبر(ص) همزمان با تاسیس بنای مسجد، به دست مبارکشان و همکاری صحابه در سمت‌شرقی مسجدالنبی(ص) بناگردید. این خانه دارای‌9اتاق بود که بوسیله شاخه‌های خرما و کاه و گل پوشیده شده‌بود. به طوری که اگر انسانی دستش را بلند می‌کرد به سقف می‌رسید.

خانه‌ها از مقابل باب‌النساء فعلی شروع و در جنوب شرقی (3) ادامه می‌یافت. خانه فاطمه‌زهرا(س) نیز مجاور و پشت‌خانه پیامبر (پشت‌خانه عایشه) قرارداشت و هروقت پیامبر از خانه عایشه بیرون می‌آمدند، از روزنه‌ای که بین خانه بود، جویای حال دخترشان می‌شدند. (4)

در اطراف مدینه دیواری نبود، چنانچه در زمان رسول اکرم(ص) بازاری تجاری در خارج مدینه، در مکان مناخه فعلی برپا می‌شد و از اینجا آشکار می‌گردد که نظام تجاری مدینه به همان شیوه اولی خود ادامه می‌یابد و آن جدایی مناطق مسکونی از مناطق تجاری است. به احتمال بسیار بازارها عبارت از میدانهای بزرگی بود که کالاهای تجاری در آن عرضه می‌شد و ساختمان ثابتی در آنجا موجود نبود.

مدینه از هنگام هجرت تا ماه رجب سال‌36هجری برابر657 میلادی همچنان مرکز حکومت اسلامی بود تا آنکه حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) مرکز دولت اسلامی را از مدینه به کوفه انتقال‌دادند. و پس از صلح امام حسن(ع) اهل‌بیتعصمت‌به مدینه بازگشتند. با مروری به تاریخ حیات ائمه شیعه(ع) درمی‌یابیم که اکثر این خاندان در مدینه تولدیافته و تمامی عمر شریفشان یا اکثر آن را در مدینه گذرانده‌اند.

خانه امام‌صادق و امام‌کاظم(ع)
حضرت امام صادق(ع) خانه حارثة‌بن نعمان را در سالهای (100-147) به ملکیت‌خود درآورد و خانه مسکونی خویش ساخت. این خانه در مجاورت سمت جنوبی خانه ابوایوب انصاری قرارداشت، خانه‌ای که پیامبرخدا(ص) در بدو ورود به مدینه در طبقه هم‌کف آن مدت هفت تا دوازده ماه زندگی کردند (5) و پس از ساخت مسجدالنبی(ص) به منزلی که مجاور آن بنا شده‌بود، نقل‌مکان فرمود.

بدین‌ترتیب خانه امام صادق(ع) و امام کاظم(ع) نیز چون ائمه شیعه(ع) در مدینه بود و همین خانه‌ای که ذکرش گذشت، محل رشد و تعالی امام کاظم(ع) و مرکز پاسخ به سؤالات مختلف علمی اعم از فقهی، کلامی و تفسیری و حدیثی بود.

هرچند خلفای وقت‌با به شهادت‌رساندن امام صادق(ع) بر آن بودند تا نظام آموزشی و سازماندهی شیعه از هم بپاشد، لیکن مکتب علمی شیعه با امامت امام کاظم(ع) ادامه‌یافت.

سیدبن طاووس می‌نویسد:

(گروه زیادی از یاران و شیعیان خاص امام کاظم(ع) و رجال خاندان هاشمی در محضر آن حضرت گردمی‌آمدند و سخنان گهربار و پاسخهای آن حضرت به پرسشهای حاضران را یادداشت می‌نمودند و هر حکمی که در مورد هر پیش‌آمدی صادر می‌نمود، ضبط می‌کردند).

قیامهای شیعی رو به فزونی نهاده‌بود و هر روز بر تعداد مسلمانان آگاه افزوده‌می‌شد. شیعیان برای رسیدن به آرمان الهی و حکومت اسلامی لحظه‌شماری می‌کردند. سازماندهی منظم (وکلا) موجب شده‌بود تا بیت‌المال سرزمین پهناور اسلامی به سوی امام سرازیر شود، و این همه دستگاه خلافت را متزلزل می‌کرد. لذا امام کاظم(ع) تحت‌نظر قرارگرفت و از زندانی به زندان دیگر انتقال‌یافت تا در بغداد به شهادت رسید.

خاندان امام کاظم(ع)
در تعداد اولاد امام کاظم(ع) اختلاف است. چنانکه یعقوبی برای آن حضرت هیجده پسر و بیست‌وسه دختر ذکر می‌کند. (6) و برخی از کتب انساب مانند (عمدة‌الطالب‌) والمجدی امام کاظم(ع) را دارای شصت فرزند می‌دانند که بیست‌وسه نفر از آنها پسر و سی‌وهفت تن دختر می‌باشند (7) در هرحال بر ما روشن می‌شود که امام کاظم(ع) اولاد بسیاری داشتند.

علل عمده این امر به چند مساله برمی‌گردد:

1 - همانگونه که در مورد همسران رسول خدا(ص) گفته‌می‌شود، امام نیز به پیروی از پیامبر اکرم(ص) می‌خواسته با ازدواج با خانواده‌های مختلف آنها را به مذهب تشیع شائق‌سازد و یا اگر با خانواده‌های شیعی ازدواج می‌کرد، در صدد بود با توجه به نابسامانی اقتصادی جامعه شیعه که از فشار حاکم ناشی می‌شد، آن خانواده‌ها را علاوه بر پوشش فرهنگی و رهبری سیاسی، پوشش اقتصادی دهد.

2 - علت دیگر فراوانی فرزندان امام کاظم(ع) شاید از این جهت‌باشد که امام(ع) جو سیاسی وقت را مخالف سادات و علویان می‌دید، به گونه‌ای که با زندانی‌کردن و به‌شهادت‌رساندن سادات بر آن بودند تا مخالفان حکومت را از میان بردارند و ممکن بود با این رویه، نسل پیامبر از بین برود.

3 - شاید امام(ع) می‌خواستند به واسطه این فرزندان که تحت تربیت‌خاص واقع‌می‌شدند، فرهنگ شیعه را استحکام بخشند. چه این پس از شهادت امام صادق(ع) حوزه علمیه شیعه تحت فشار قرارگرفت و بیم آن می‌رفت در آینده کسی جز وصی وی، از اسرار آل‌محمد(ص) آگاهی نداشته‌باشد تا آن را منتشرسازد.

4 - فرزندان امام کاظم(ع) پس از وی، یاران صمیمی امامت در عصر امام‌رضا(ع) شدند و امام کاظم(ع) به این مساله توجه‌داشت.

ولادت حضرت معصومه(س)
حضرت فاطمه معصومه(س) از فرزندان امام کاظم(ع) و شخصیتهای برجسته خاندان موسوی است که دو امام را در عصر خویش درک‌کرده و از رهنمودهای آن بزرگان بهره برده‌است. با توجه به محدودیتی که شیعیان در عصر موسوی داشتند، تاریخ تشیع در این دوره به صورت کامل تدوین‌نشده و یا تالیفات و آثار پیشینیان در طی حوادث و رویدادها از بین رفته‌است. چنانکه روایات و احادیث امام کاظم(ع) هم نسبت‌به ائمه پیش از خود چون امام صادق(ع) رواج‌نیافته و تنها بخشی از علوم و معارف حضرتش به ما رسیده‌است.

این مساله در مورد تاریخ تولد حضرت فاطمه معصومه(س) نیز مطرح‌است. برخی به نقل از کتاب (نزهة‌الابرار فی نسب اولاد ائمة‌الاطهار) (8) و کتاب (لواقع الانوار فی طبقات الاخیار) (9) ولادت ایشان را در مدینه اول ذیقعده سال‌173هجری می‌دانند، چنانکه میرزا ابوطالب تبریزی گوید:

(... از کتاب نزهة‌الابرار فی نسبه اولاد الائمه‌الاطهار نقل‌شده، در روز دوشنبه اول ماه ذیقعده از سال یکصدوهفتادوسه متولدشده و در دهم ماه ربیع‌الثانی سال دویست‌ویک در قم وفات‌کرده‌). (10)

برخی دیگر ولادت ایشان را اول ذیقعده سال‌183هجری ذکر می‌کنند (11) که ظاهرا لغزشی در ثبت تاریخ ولادت صورت گرفته‌است و با توجه به شهادت امام کاظم(ع) در سال‌183هجری (12) و زندانی‌بودنشان در طی سالهای‌179 (13) تا 183 منطقی به نظر نمی‌رسد که حضرت معصومه(س) در سال‌183هجری تولد یافته‌باشد.

مؤلف (مستدرک سفینة‌البحار) (14) در اصلاح تاریخ فوق و تعیین سال ولادت حضرت معصومه(ص) می‌نویسد:

(فاطمه المعصومه المولوده فی غره ذی‌القعده سنة‌173) (15) .

(فاطمه معصومه در اول ذیقعده‌173هجری دیده به جهان گشود).

البته باید متذکرشد که این اختلاف تنها در سال ولادت رخ‌داده و همگی روز ولادت را اول ذیقعده عنوان کرده‌اند.

علاوه بر اینکه سال ولادت حضرت معصومه(س) با شهادت امام کاظم(ع) مصادف می‌شود و موجب خدشه‌دار شدن قول سال‌183 است، نکته دیگری مطرح‌است و آن این که حضرت امام کاظم(ع) چهار دختر به نام (فاطمه‌) داشتند (16) که حضرت معصومه(س) بزرگترین آنهاست و باید میان تولد ایشان و شهادت پدر به میزان تولد فاطمه صغری، فاطمه وسطی و فاطمه اخری فاصله باشد. لذا اول ذیقعده سال‌173هجری قمری روز ولادت حضرت فاطمه معصومه(س) می‌باشد. (17)

محیط تربیتی
حضرت فاطمه معصومه(س) در محیطی پرورش‌یافت که پدر و مادر و فرزندان همه به فضایل اخلاقی آراسته‌بودند. عبادت و زهد، پارسایی و تقوا، راستگویی و بردباری، استقامت در برابر ناملایمات، بخشندگی و پاکدامنی و یاد خدا از صفات تبار پیامبر(ص) بود (18) . پدران این خاندان همه برگزیدگان و پیشوایان هدایت‌بودند و هریک در انتخاب همسر و تربیت فرزند توجه کافی مبذول می‌داشتند. همانگونه که رسول اکرم(ص)، خدیجه‌کبری را به همسری انتخاب‌کرد تا به تربیت فرزندانش همت‌گمارد و او نخستین ایمان‌آورندگان به اسلام شد و شخصیت ملکوتی چون حضرت فاطمه‌زهرا(س) را پرورش‌داد. ائمه طاهرین(ع) نیز به پیروی از رسول اکرم(ص) در انتخاب همسر نهایت دقت را به عمل آوردند، تا فرزند معصومی که پس از آنها به امامت‌خواهدرسید، از مادری پاکدامن و پارسا متولدشود. امام کاظم(ع) نیز از این اصل تبعیت‌نمود.

مادر حضرت معصومه(س)
حمیده مادر بزرگوار امام کاظم(ع) از مهاجران مغرب بود و به پیشنهاد امام باقر(ع) به همسری فرزندش امام صادق(ع) درآمده‌بود. امام‌صادق درباره مقام والای همسرش که مادر امام کاظم(ع) شد فرماید:

(حمیده مصفاه من الادناس کسبیکه الذهب، مازالت الاملاک تحرسها حتی ادیت الی کرامه من الله لی، والحجه من بعدی‌) (19) .

(حمیده مانند شمش طلای خالص، از ناپاکی‌ها و ناخالصی‌ها، پاک‌است، فرشتگان او را همواره نگهداری کردند تا به من رسید، به خاطر کرامتی که‌خدا نسبت‌به من، و حجت پس از من(فرزندش امام کاظم(ع)) عنایت فرمود.)

حمیده بانویی آگاه و حدیث‌دان بود و احادیثی را که از امام صادق(ع) و دیگران شنیده‌بود، همچون یک راوی مورد اعتماد به مردم نقل‌می‌کرد و درواقع یکی از اساتید مجامع علمی بانوان در عصر امام صادق(ع) محسوب می‌شد (20 . وی در حوزه آموزشی خویش با دختری از اهالی مغرب به نام (نجمه‌) آشناشد. نجمه علوم اسلامی را از همسر امام صادق(ع) فرامی‌گرفت و نشانه‌های عقل و هوشیاری و ایمان به خدا از رفتار و سیره عملی وی مشهودبود.

حمیده گوید: روزی که نجمه به خانه ما راه‌یافت، پیامبر(ص) را در عالم خواب دیدم که به من فرمود: (ای حمیده نجمه را به پسرت موسی(ع) ببخش و همسر او کن، همانا به زودی بهترین فرد روی زمین از او متولد می‌شود. من به این دستور عمل‌کردم و نجمه را همسر فرزندم امام کاظم(ع) نمودم و از او حضرت امام رضا(ع) به دنیا آمد) (21) .

نجمه به اندازه‌ای از حلاوت ذکر و مناجات با خدا بهره‌برد که در ایام شیردادن به امام رضا(ع) نمی‌توانست چون سابق به اعمال عبادی خویش بپردازد، از اینرو به بستگان گفت: مرا با یافتن دایه کمک‌کنید.

از او سؤال‌شد، مگر شیرت کم شده‌است؟

در پاسخ گفت:

(لااکذب والله، وما نقص الدر، ولکن علی ورد من صلاتی وتسبیحی، وقدنقص منذ ولدت‌) (22) .

(سوگند به خدا دروغ نمی‌گویم، شیرم کم‌نشده، ولی برای من ذکرهایی از نماز و تسبیح هست که از هنگام پرستاری و شیردادن به این نوزاد از آن عباداتم کاسته شده‌است‌).

1 - (تاریخ العرب‌) فلیپ‌حتی، ص‌167، (مدینه منوره‌)، صالح لمعی مصطفی، ص‌17.

2 - (تاریخ یعقوبی‌)، ج‌1، ص‌400.

3 - (طبقات ابن‌سعد) ج‌1، ص‌499.

4 - (سیری در وادی عشق‌)، ص‌33،34.

5 - (الانوار البهیة‌)، محدث قمی، ص‌170.

6 - (تاریخ یعقوبی‌)، ج‌2، ص‌421.

7 - (عمدة‌الطالب‌)، ص‌196-197، (المجدی‌)، ص‌106.

8 - این اثر تالیف (سیدموسی برزنجی شافعی مدنی‌) است، (الذریعة)، ج‌24، ص‌107.

9 - از تالیفات (عبدالوهاب شعرانی شافعی‌)، متوفای‌937هجری است، (کشف‌الظنون‌)، ج‌2، ص‌1565.

10 - (وسیلة‌المعصومیة‌)، ص‌65.

11- (گنجینه آثار قم‌)، ج‌1، ص‌386; به نقل از (نزهة‌الابرار) ولواقع الانوار.

12 - (تاریخ اهل‌بیت‌)، ص‌82.

13 - (اصول کافی‌)، ج‌1، ص‌397، (تاریخ بغداد)، ج‌13، ص‌27، (اقبال‌)، ص‌677، (تاریخ قم‌)، ص‌199.3

14- محدث گرانقدر و رجالی توانا مرحوم آیة‌الله شیخ‌علی نمازی متوفی دوم ذیحجه 1405ه.ق مؤلف این اثر است که در ده جلد تدوین یافته‌است. مرقد وی در یکی از حجره‌های صحن رضوی در کنار بارگاه ملکوتی امام رضا(ع) قراردارد.

15 - (مستدرک سفینة‌البحار) ج‌8، ص‌257.

16 - (بحارالانوار)، ج‌48، ص‌286، (تذکرة‌الخواص‌)، ابن‌جوزی، ص‌315.

17 - و نیز رجوع‌کنید به: (کریمه اهل‌بیت‌) ص‌97-103، (زندگانی حضرت موسی‌بن جعفر(ع)، عمادزاده، ج‌2، ص‌375، (حضرت معصومه، فاطمه دوم، اشتهاردی، ص‌111،113.

18 - برگرفته از آیه‌35 سوره احزاب.

19 - اصول کافی، ج‌1، ص‌477.

20 - علاوه بر حوزه علمیه‌ای که توسط رسول اکرم(ص) و ائمه شیعه(ع) بنیان نهاده‌شد و در هر دوره دهها و صدها مرد دانشمند و راوی و دین‌شناس به جامعه اسلامی عرضه‌کرد، در همان ردیف حوزه‌های علمی بانوان از سوی رسول اکرم(ص) و حضرت فاطمه‌زهرا(س) تاسیس‌گردید که پس از آنها امامان شیعه و همسران و دخترانشان این حوزه را رهبری‌کرده و به واسطه خویشی با امامان و بهره‌گیری از لحظه‌لحظه حیات پربارشان در هر عصری از اساتید برجسته آن دوره شدند. رجوع‌کنید به: (مسند فاطمه معصومه(س) از همین قلم.

21 - (اعلام‌الوری‌)، ص‌302.

22 - عیون اخبارالرضا(ع)، ج‌1، ص‌15.

نویسنده : سید علیرضا سید کباری