آیا این حرف صحت دارد که آیت الله بروجردی موافق جدایی دین از سیاست بود؟
یکم-علما و دخالت در سیاست یکم. مسئلة پیوند دین و سیاست، از موضوعات اساسی دین مبین اسلام و مورد اتفاق علما و بزرگان دینی است که هم در اندیشه و هم در عمل بر آن تأکید داشته‌اند . البته در بررسی میزان فعالیتهای سیاسی علما، باید به این مهم توجه داشت که این موضوع، با عوامل مختلفی نظیرتوانایی‌های اشخاص، شرایط محیطی و میزان احساس نیاز و ...در ارتباط است . از این رو در بررسی و ارزیابی میزان عملکرد بزرگان دین همواره می بایست به این عوامل توجه دقیق نمود.
دوم - فعالیت های سیاسی آیت الله بروجردی در مورد آیت‌الله بروجردی(ره) و نحوه عملکرد ایشان پیرامون مسائل سیاسی جامعه خویش گفتنی است که یکی از مهمترین مؤلّفه‌هایی که در تصمیم‌گیری یک مرجع مذهبی برای برخورد با مفاسد و مظالم دستگاه حکومتی بسیار مؤثر است، مناسب بودن شرایط محیطی و اوضاع اجتماعی و فرهنگی جامعه است. شواهد و قرائنی بسیار زیادی حاکی از آن است که دخالت گسترده و سرنوشت ساز در سیاست نظیر اقدام حضرت امام (ره) در مقابل رژیم پهلوی ، در زمان ایشان برای برپایی قیام همه جانبه علیه رژیم وجود نداشت. به علاوه انحرافات رژیم در آن زمان به اندازه زمان قیام امام(ره) نبود و هر چه زمان می‌گذشت، انحرافات شاه نیز بیشتر می‌شد. به همین جهت می‌بینیم امام(ره) تا سال 1342 رسما و به صورت علنی در مقابل رژیم شاه، قیام نکردند و بیشتر با نصیحت اصلاح شاه نوشتند و وقتی که انحرافات و استبداد شاه، فزونی گرفت، مبارزه جدی را در پیش گرفتند. البته مطلب یاد شده به این معنا نیست که آیت‌الله بروجردی هیچ اقدامی علیه رژیم انجام ندادند؛ بلکه بر عکس یکی از عوامل تعیین کننده پیروزی انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی را فراهم آوردند و آن تثبیت و گسترش نقش محوری، مرجعیت در جامعه اسلامی بود. علاوه بر این آیت‌الله بروجردی در واقعه مشروطه از نزدیکان مرحوم آیت‌الله خراسانی بود و به خوبی می‌دانست که پس از رخنه ایادی بیگانه در امر مشروطیت و شهادت شیخ فضل الله نوری، مرحوم آخوند چگونه از اقدامات خود پشیمان شده و از دخالت در امور سیاسی هراس داشت. آیت‌الله بروجردی(ره) در این باره می‌فرماید: (از آن موقع که دیدم مرحوم استاد آخوند و مرحوم نائینی که آن هم زحمت در تأسیس و تداوم کار مشروطه محتمل شده بودند... حالت وسوسه‌ای برای من پیدا شده است که تاریک واقعه سیاسی پیش می‌آید، از اقدام فوری حتی الامکان پرهیز می‌کنم. مبادا کاری به زیان مسلمین انجام گیرد. خیلی‌ها به این وسوسه و اضطراب من در امر سیاست ایراد می‌گیرند؛ ولی من هم نمی‌توانم جز این رفتاری داشته باشم). با وجود عوامل یاد شده، آیت‌الله بروجردی هرگاه احساس می‌کرد خطر جدّی، اسلام و مسلمین را تهدید می‌کند، موضعی تند می‌گرفت و اقدامات لازم را انجام می‌داد که در ذیل به بعضی از آنها اشاره میشود: 1. هرگاه به ایشان خبر می‌رسید که رژیم شاه در صدد است با تحریک بیگانگان، به اقداماتی مخالف مصالح اسلام و مسلمانان است بزند، چند بار هشدار می‌داد؛ مبنی بر این که اگر کارهای پشت پرده عملی شود، من از کشور خارج خواهم شد. رژیم شاه نیز از بیم عکس العمل مردم، دست نگاه می‌داشت تا پس از رحلت آن مرحوم نیات شوم خود را عملی سازد. باز این رو بعد از رحلت ایشان در سال 1340 ش، رژیم در سال 1341 در لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، قید قسم به قرآن و شرط اسلام و ذکوریت را برداشت و... 2. اقدامات فرهنگی ایشان در جهت مبارزه با مفاسد رژیم شاه عبارت بود از: الف) الزامی کردن درس تعلیمات دینی در برنامه‌های درسی دانش‌آموزان؛ ب) مبارزه با مظاهر آتش‌پرستی؛ ج) مباره علیه بهایی‌ها؛ د) تأسیس مدارس دینی و احداث مساجد و... 3. ایشان در مقابل وضعیت فرهنگی و اجتماعی مسلمانان جهان نیز بسیار حسّاس بود و اقدامات اساسی انجام دادند؛ مانند: الف) تلاش و کوشش رسمی برای وحدت مسلمانان با تأسیس و توسعه دار التقریب مصر؛ ب) پس از تشکیل دولت اسرائیل در دی ماه 1326 ه.ش و آغاز نخستین جنگ اعراب و اسرائیل، طی تلگرافی (به زبان عربی) ضمن محکوم کردن اقدامات صهیونیست‌ها، برای پیروزی اعراب مسلمان در جنگ، دعا نمودند. ج) تأسیس مسجد هامبورگ در آلمان و... نتیجه آنکه آیت الله بروجردی هم معتقد به پیوستگی دین و سیاست بودند و هم اینکه تا آنجا که توان داشتند و شرایط را مساعد می دیدند به این اصل مهم اسلامی عمل نمودند. برای اطلاع بیشتر ر.ک: 1. علی دوانی، نهضت روحانیون ایران، ص 25، و 562 2. حجة‌الاسلام فلسفی، خاطرات و مبارزات، ص 180 3. جمعی از پژوهشگران، گلشن ابرار، ج 2، ص 78. (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد رهبری، کد: 3/100116957)
