چرا جمهوری اسلامی ایران قائل به صدور انقلاب بود؟ انقلاب اسلامی چه راهکارهایی برای صدور خود برگزیده است؟ قدرت نرم چه جایگاهی در اندیشه‌ی انقلابیون ایران داشت؟ چه حرکت‌هایی را می‌توان از مصادیق قدرت نرم در انقلاب ایران داست؟

چرا جمهوری اسلامی ایران قائل به صدور انقلاب بود؟ انقلاب اسلامی چه راهکارهایی برای صدور خود برگزیده است؟ قدرت نرم چه جایگاهی در اندیشه‌ی انقلابیون ایران داشت؟ چه حرکت‌هایی را می‌توان از مصادیق قدرت نرم در انقلاب ایران داست؟

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، صدور انقلاب در دستور کار سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران قرار گرفت. در مقاطع گوناگون، صدور انقلاب در شکل­های متفاوت انجام پذیرفت و از الگوها و ابزارهای متعدد و مختلفی سود برده شد. بدین‌ترتیب، صدور انقلاب نمودهای متنوعی داشت. این سیاست از همان روزهای نخست انقلاب با واکنش­های متعددی رو‌به‌رو شد، اما امام خمینی (ره) قاطعانه پاسخ دادند ما انقلابمان را به تمام جهان صادر می­کنیم. با چنین عزم قطعی در صدور انقلاب، آنچه به یک احتمال یا یک فرازو‌نشیب بدل شده است، چگونگی اجرا و شیوه­هایی است که منجر شده برخی از صدور فرهنگی و نظامی انقلاب سخن بگویند. ابعاد و وجوه پیرامونی این مسئله در این نوشتار بررسی خواهد شد.

چیستی و پیدایی صدور

صدور انقلاب از طبیعت آن برمی­خیزد؛ این نتیجه‌ی قهری انقلاب در سراسر تاریخ، چه در صورت قدسی (مانند انقلاب پیامبر اسلام) و چه در انواع دنیوی و غیرمذهبی آن، بوده است. اصطلاح (صدور انقلاب) همچون واژه‌های مداخله، تجاوز و دفاع از خود، در نوشته­های روابط بین­الملل آورده نشده است. (با‌ این ‌حال، ایده‌ی اصلی در پی­گیری اقدام به صادر کردن انقلاب نه دقیقاً در پرداخت اروپامحوری و به زبان جامعه‌ی بین­الملل پس از ‌‌‌‌‌‌[معاهده] وستفالیا، بلکه در تعریف وسیع کلمه بخشی از روابط بین­الملل کهنه و کنونی است) که هر چند در داخل نظام بین­الملل جریان می­یابد، شیوه­ی به چالش کشیدن نظم موجود نظام بین­الملل است.[1]

ایده­ی نظری صدور انقلاب در نظرگاه انقلابیون مسلمان به ماهیت انقلاب اسلامی باز می­گردد. از این منظر، (اساس انقلاب تغییر اوضاع نفسانی، تغییر روابط و رفتار اشخاص و تغییر احوال و نظامات جامعه است) و تابع جریان فرهنگ­دهی و فرهنگ­پذیری است که تحت آن، یک انسان متعالی می­تواند به تعالی انسان­های دیگری که مستعد و پذیرا باشند از طریق هدایت، تشویق و (وصیت به حق) کمک کند. همچنین حکومت اسلامی و امت انقلابی می­توانند به مردم خارج از مرزهای خود از طریق هدایت، گفتار، تبلیغ و تشویق نیز یاری رسانند تا تعالی آن­ها میسر یا تسریع گردد. به همین سبب، از نگاه آن­ها آنچه امروز(صدور انقلاب) خوانده می­شود در لسان قرآن مجید و معصومان (ع) به ( الدعوه الی الاسلام) تعبیر شده است[2] که جان­های مردمانی را در بر می‌گیرد که به متلاشی شدن اساس دنیای سست می­پردازند.[3] از سوی دیگر نیز برخی صدور انقلاب را برنامه، اقدام یا سیاستی می­دانند که از طرف دست­اندرکاران انقلاب در جهت تأثیرگذاری بر سایر جوامع اتخاذ می‌گردد.[4] در واقع بدین­گونه انقلابیون تداوم انقلاب خود را تضمین می­نمایند. در نتیجه، برای تداوم انقلاب در داخل، می­بایستی انقلاب به خارج صادر شود تا از تمرکز فعالیت ضدانقلاب و دشمنان در کشور کاسته و حلقه‌ی محاصره شکسته شود. انقلاب با تداوم به تکامل خواهد رسید و وعده­ی یوتوپیایی انقلاب محقق خواهد شد.

ترویج معانی، شعارها و برنامه­های انقلابی با هدف انتشار آزادی و رهایی‌بخشی صورت می­پذیرد؛ آنچه پس ازانقلاب اسلامی ایران نیز در صدر سیاست­های انقلابیون قرار گرفت. به‌دلیل عدم مقبولیت نظم نوین جهانی در گفتمان انقلابی، ایجاد نظم جایگزین مبتنی بر آموزه­های اسلامی به‌صورت آرمانی انقلابی درآمد. در این راستا، انتشار انقلاب متغیری بود که می­توانست فرایند انقلاب­های مستمر در جای جای جهان اسلام، یا به‌صورتی عام­تر در جهان ستمدیدگان، را دربر بگیرد. مبنای نظری این سیاست استنتاج منطقی تداوم انقلاب اسلامی بود. بر این اساس، انقلاب اسلامی را نمی‌توان یک رویداد یا حادثه‌ی رخ‌داده در چارچوب زمانی و مکانی خاص دانست، بلکه صدور انقلاب براساس تعریفی متسلسل از انقلاب اسلامی و تداوم آن تعریف و تبیین می­گردد. بدین‌ترتیب، پیروزی انقلاب پایان آن نبود، بلکه آغازی دوباره برای تکثر جریان انقلابی به‌شمار می­رفت.

چگونگی کاربرد نرم‌افزاری یا سخت‌افزاری صدور انقلاب به شرایط و مقتضیاتی باز می­گردد که تعریف و تدوین این سیاست در آن محدوده در حال انجام است. افزون بر این ابعاد نرم‌افزاری و سخت‌افزاری، صدور انقلاب به ابعاد نرم و سخت قدرت باز می­گردد. قدرت سختْ چهره­ی عریان و خشن قدرت است که اغلب دیگران را وادار می­نماید موضع خود را تغییر دهند، هر چند می­تواند با استفاده از تهدید (چماق) یا تطمیع (هویج) باشد.[5]اعمال این سیاستْ متکی بر تاکتیک‌های متنوعی است که شرایط زمانی و مکانی و همچنین نوع مخاطبان چگونگی کاربرد آن­ها را مشخص می­کنند. این بعد از قدرت، امکان استفاده از قدرت نظامی و اقتصادی را در چنته دارد و بیشتر در سطوح بین دولت­ها رواج دارد و حالتی رسمی و ملموس به خود می­گیرد. قدرت نرم نیز به‌معنای توانایی جذب کردن دیگران است و جذابیت اغلب منجر به پذیرش همراه با رضایت می­شود.[6] با توجه به این تعاریف از ابعاد قدرت، می­توان دریافت صدور انقلاب نیز به‌دلیل اهمیت افزایش مرزهای حیاتی و همچنین انتشار امواج انقلابی، باید در راستای دو بعد قدرت حرکت نماید.

صدور نرم‌افزاری انقلاب

انقلاب­هایی که پیوستگی رژیم حاکم بر یک کشور با وضعیت حاکم بر جهان را به هم می­ریزند، معمولاً می‌کوشند روابط با ملت­ها را جایگزین روابط با دولت­ها کنند و شکل نوینی از دیپلماسی را در پیش گیرند تا تجارب خود را به دیگر ملل، منتقل کنند و حوزه‌ی فراگیری از ارزش­های مورد ادعای خود را گسترش دهند.[7] بنابراین، در این راستا، کاربردی کردن قدرت نرم به کمک کشور انقلابی خواهد آمد. در ایران نیز انقلابیون باور داشتند ایدئولوژی انقلاب اسلامی از نوع انسانی و مبتنی بر فطرت عمومی است، لذا مخاطبان آن ابنای بشرند، نه طبقه یا گروهی خاص. بنابراین صدور منشأیی دینی به خود می­گیرد و به‌طور عمده­ای نشانه‌ی ویژگی ابعاد نرم قدرت جمهوری اسلامی می­شود. در واقع، همان‌گونه که در سخنان و اندیشه‌ی امام (ره) نیز وجود دارد، صدور انقلاب راهی با دو بعد راهبردی است: نخستین راهبرد، استراتژی دینی است که تحقق حکومت جهانی اسلام محسوب می‌شود. در این وجه که مخاطبانش بیشتر مسلمانان و مستضعفان جهان هستند، حمایت از نهضت­های آزادی‌بخش و جنبش­های اسلامی و به‌طور خاص ملت­های تحت ظلم در دستور کار سیاست­ها قرار می­گیرد. اما وجه دوم این است که صدور انقلاب راهبردی ملی است، بدین معنا که عامل حفظ مرکزیت جهان‌گرایی اسلامی ایران[8] یا همان (ام‌القرای اسلام) است.

با اهمیت یافتن تبلیغات و برجسته شدن اصل دعوت در صدور انقلاب بود که سازمان تبلیغات اسلامی با وظیفه‌ی (صدور فرهنگ انقلاب) تأسیس شد. انتشار کتاب­هایی به زبان­های مختلف، انتشار نشریه و برگزاری کنفرانس­هایی با موضوعیت اسلام و مسائل پیرامون آن از جمله اقدامات این سازمان در این ‌باره است. همچنین در سال­های اولیه‌ی انقلاب، مردم منطقه به قیام در مقابل حکومت­هایشان دعوت می­شدند، چنان­که برنامه­های صدای انقلاب اسلامی از مسلمانان کشورهای خلیج فارس و ماورای آن درخواست قیام علیه حکومت‌هایشان را داشت.
از نظر امام خمینی (ره) اگر این نقطه‌ی کانونی دربسته بماند و محبوس مرزهای جرافیایی شود، شکست حتمی است.[9] بدین‌ترتیب صدور انقلاب موجب توسعه‌ی مرزهای ام‌القرا می‌شود و از سویی باعث گسترش مرزهای قدرت نرم و سخت می‌گردد که پشتیبانی قابل‌اتکایی برای جمهوری اسلامی خواهد بود.[10]

بر مبنای تعریف قدرت نرم، انقلاب اسلامی ایران به اندازه­ای از جذابیت برخوردار بود که بتواند به اقناع مخاطبان خود در خارج از مرزهای سیاسی بپردازد. جاذبه‌ی اسلامی بودن و ماهیت مستقل آن از ایدئولوژی­های غرب و شرق، در شرایطی که مسلمانان شکست این ایدئولوژی­ها را در حافظه­ی تاریخی خودشان ثبت کرده بودند (اشاره به شکست اعراب از اسرائیل)، به اندازه­ای بود که به مسلمانان سرخورده و ضعیف امید تزریق نماید. ورای این مسئله، وجود شخصیت امام خمینی (ره) بر دامنه‌ی جذابیت انقلاب می­افزود. نخستین بار بود که ملتی مسلمان با رهبری یک روحانی و در واقع با توسل به آموزه­های دینی خود توانسته بود قدرتی متکی به غرب را سرنگون نماید. بنابراین صدور انقلاب براساس ابعاد نرم قدرت نیازمند تکیه بر مختصات اسلامی بودن انقلاب بود. بنابراین، از این منظر، اصل ماهیت صدور انقلاب به‌دلیل برجستگی­های دینی و توسل به اصل دعوت، ماهیتی فرهنگی داشت. امام خمینی (ره) نیز هدف صدور را نشر ارزش­های انسانی و عمومی بشریت در جهان می‌دانست.[11]بنابراین صدور انقلاب در مواجهه با سطح ملت­های ستمدیده، مسلمانان و مستضعفان، با قدرت نرم اسلام پیش می­رود. در چنین شرایطی، صدور بر بُعد و ابزار فرهنگی سوار می­شود. از این نظر، کاربرد قدرت سخت همچون اقدام نظامی و فتنه‌انگیز نمی­تواند در چنین شرایطی پاسخگو باشد. همچنین گویی اصل صدور انقلاب در منظر امام خمینی (ره) و حتی مقام رهبری بر مختصات فرهنگی تکیه داشته است.[12]

در این راستا، صدور انقلاب با شیوه­های ایجاد یک الگوی نمونه، حمایت از نهضت­های آزادی‌بخش و تبلیغ، قابلیت اجرا می­یافت. پیرامون ایجاد الگو نیز دو نگرش موجود بود: یکی اسلامی کردن تمام‌عیار داخل و دومی بازسازی جامعه و اقتصاد، به‌خصوص در مقطع پس از جنگ تحمیلی.[13]

افزون بر این، حمایت از نهضت­های آزادی‌بخش نیز مورد تأکید بود. چنان‌که اصل 154 قانون اساسی نیز به حمایت مسالمت‌آمیز از مبارزات ملت­های محروم و مستضعف اشاره کرده است. در واقع یکی از اصول و ارکان مهم سیاست صدور انقلاب، پشتیبانی و دفاع از مسلمانان و مستضعفان در چارچوب حمایت از جنبش­های انقلابی و رهایی‌بخش است، ولی در شیوه‌ی مسالمت‌آمیز و توسل به بعد نرم قدرت جمهوری اسلامی حمایت از جنبش­ها از طریق دیپلماتیک و سازمان­های بین­المللی صورت می­پذیرد. در راستای عملیاتی نمودن این امر، حمایت از نهضت­های اسلامی و آزادی‌بخش در دستور کار جدی سیاست خارجی جمهوری اسلامی قرار گرفت. در این راستا، در نخستین روزهای پیروزی انقلاب اسلامی، هیئت آزادی‌بخش فلسطین به ایران آمد و سپس از سوی جمهوری اسلامی ایران، مقر نیروهای اسرائیلی در تهران از آن این سازمان شد تا در اقدامی نمادین، اسرائیل خصم بیرونی از داخل ایران محو و فلسطین به‌مثابه‌ی یکی از ارزش­های انقلاب اسلامی جایگزین و مستقر در داخل ایران شود و پیوند بین انقلاب اسلامی با مبارزه‌ی فلسطینی­ها برقرار گردد.علاوه بر تلاش­های فوق، نهادهای انقلابی چون جهاد سازندگی، کمیته‌ی امداد امام خمینی (ره) و سازمان تبلیغات اسلامی وارد عمل شدند.ارائه‌ی خدمات اجتماعی و اقداماتی شامل احداث و مرمت بیمارستان­ها، مدارس و خدمات بهداشتی از جمله مواردی بود که در جهت صدور نرم‌افزاری انقلاب در کشورهای مسلمان از جمله لبنان انجام شد.

زمستان 1367(نوامبر 1988) جهاد سازندگی به تعمیر 400 واحد مسکونی در شهرهای لبنان همچون یهمور، زالیا، لیبیا سهمور، عین تینه و مشغره پرداخت و همچنین بازسازی و مرمت مدارس، حسینیه­ها و پناهگاه­های روستاها و همچنین درمانگاه­های عین تینه و مشغره را در لبنان انجام داد.آبرسانی، ایجاد فروشگاه­ها و فروش ادوات و تجهیزات کشاورزی و دارویی با قیمت یارانه­ای بسیار ارزان از دیگر موارد اجرایی جهاد سازندگی بود. شورای اسلامی بهداشت نیز یک دوره‌ی آموزشی دفاع شهری و کمک‌های اولیه در این کشور ترتیب داد. کمیته‌ی امداد امام خمینی نیز با ارائه‌ی کمک‌های مالی قابل‌توجه به شیعیان لبنان وارد عمل شده است. برای نمونه، در سال 1367 مبلغ 25 میلیون لیره از سوی این نهاد به‌صورت وام به لبنان اعطا شده است.[14]

علاه بر موارد فوق، تبلیغات روشی دیگر برای صدور نرم‌افزاری انقلاب بوده است. پیرامون این امر امام خمینی (ره) می‌فرمایند:

(توجه‌ داشته‌ باشید که‌ بالاترین چیزی‌ که‌ می‌تواند این‌ انقلاب‌ را در اینجا به‌ ثمر برساند و به‌ خارج‌ صادر کند تبلیغات‌ است‌.([15]

با اهمیت یافتن تبلیغات و برجسته شدن اصل دعوت در صدور انقلاب بود که سازمان تبلیغات اسلامی با وظیفه‌ی (صدور فرهنگ انقلاب) تأسیس شد. انتشار کتاب­هایی به زبان­های مختلف، انتشار نشریه و برگزاری کنفرانس­هایی با موضوعیت اسلام و مسائل پیرامونی آن از جمله اقدامات این سازمان در این باره است. همچنین در سال­های اول انقلاب، مردم منطقه به قیام در مقابل حکومت­هایشان دعوت می­شدند، چنان­که برنامه­های صدای انقلاب اسلامی از مسلمانان کشورهای خلیج فارس و ماورای آن درخواست قیام علیه حکومت­هایشان را داشت.

بر مبنای تعریف قدرت نرم، انقلاب اسلامی ایران به اندازه­ای جذاب که بتواند به اقناع مخاطبان خود در خارج از مرزهای سیاسی‌اش بپردازد. جاذبه‌ی اسلامی بودن و ماهیت مستقل آن از ایدئولوژی­های غرب و شرق در شرایطی که شکست این ایدئولوژی­ها در حافظه­ی تاریخی مسلمانان ثبت شده بود به اندازه­ای بود که به مسلمانان سرخورده و ضعیف امید تزریق کند.
بدین‌ترتیب، با توجه به ماهیت دینی انقلاب ایران، به‌نظر می­رسد صدور نرم‌افزاری انقلاب از سوی نهادهای انقلابی و رسمی مورد توجه بوده است. از سویی نیز توجه رهبران انقلاب به صدور مسالمت‌آمیز انقلاب موجب شده بود تا آنچه در عرصه‌‌ی رسمی و علنی قابل‌مشاهده است صدور نرم‌افزاری انقلاب باشد؛ آنچه می‌توان آن را صدور ارزش­های فرهنگی و دینی انقلاب نامید. هر چند این امر به‌معنای غفلت از صدور سخت‌افزاری انقلاب نخواهد بود.

ادامه دارد...

پی‌نوشت‌ها:

[1]جان ال اسپوزیتو، انقلاب ایران و بازتاب جهانی آن، تهران: انتشارات باز، 1382، صص 55-56

[2] جلال‌الدین فارسی، فلسفه‌ی انقلاب اسلامی، تهران: امیرکبیر، 1368، ص 402

[3]رضا داوری اردکانی، انقلاب اسلامی و وضع کنونی آن، تهران: مرکز فرهنگی علامه طباطبائی، 1361، ص 18

[4]منوچهر محمدی، بازتاب جهانی انقلاب اسلامی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه‌ی اسلامی، 1386، ص 501

[5]جوزف نای، قدرت نرم و رهبری: قدرت و جنگ نرم از نظریه تا عمل، ترجمه‌ی عسگر قهرمانپور بناب، تهران: ساقی، ص 306

[6] همان، ص 308

[7] علی فلاح‌نژاد، سیاست صدور انقلاب، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1384، صص 39-40

[8]اسپوزیتو، همان، ص 6

[9]امام خمینی (ره)، صحیفه‌ی امام، تهران: مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1379، ج 12، ص 203 و ج 15، صص 238-239

[10]محمدباقر حشمت‌زاده، تأثیرات اسلامی ایران بر کشورهای اسلامی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه‌ی اسلامی، 1385، ص 288

[11]امام خمینی (ره)، همان، ج 13، ص 95 و ج 12، ص 147

[12]امام خمینی (ره)، همان، ج 13، ص 281 و آیت‌الله خامنه­ای، سخنرانی 14/3/1387

[13]اسپوزیتو، همان، ص 138

[14]اسپوزیتو، همان، صص 141-142

[15]امام خمینی (ره)، همان، ج‌ 15، ص‌ 321
علیرضا حیدری؛ پژوهشگر تاریخ معاصر/برهان/1391/11/16