بنده سؤالم در مورد قضیه مقابله به مثل می باشد، آیا در طول جنگ تحمیلی عراق بر علیه جمهوری اسلامی ایران که عراق مناطق مسکونی را مورد حمله نظامی قرار می داد، جمهوری اسلامی ایران نیز می توانست جهت جلوگیری

بنده سؤالم در مورد قضیه مقابله به مثل می باشد، آیا در طول جنگ تحمیلی عراق بر علیه جمهوری اسلامی ایران که عراق مناطق مسکونی را مورد حمله نظامی قرار می داد، جمهوری اسلامی ایران نیز می توانست جهت جلوگیری

تبیین دقیق این موضوع نیازمند توجه به مطالب ذیل است:

یکم- جایگاه مقابله به مثل در نظام دفاعی اسلام:
در نظام دفاعی اسلام تاکید ویژه ای بر رعایت حقوق بشر و رفتار انسانی با دشمنان حتی در زمان جنگ شده است و بدین خاطر دست زدن به اعمال مختلفی که منجر به کشتار افراد غیر نظامی دشمن و اسیران جنگی و یا نابودی حیوانات و محیط زیست و ...می شود ممنوع گردیده است.( ر.ک:اسلام و حقوق بین الملل ، محمد رضا ضیایی بیگدلی ، تهران : گنج دانش ، 1375 ، صص 146-153 )
در اسلام هدف از جنگ دفاعی، رفع حمله، سرکوب پیمان شکنان و تجاوزگران بیگانه، بیرون راندن آنان از سرزمین های اشغالی، آزادسازی آن مناطق، دفاع از جان و مال مسلمانان و عقیده و مرام اسلامی است. :( وَ قاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ الَّذِینَ یُقاتِلُونَکُمْ ؛ و در راه خدا با کسانی که با شما می جنگند جهاد کنید) ( سوره بقره ، آیه 190) (و اُقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَ أَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَیْثُ أَخْرَجُوکُمْ ..؛ هر جا مشرکان را یافتید بکشید و از شهر و دیارشان برانید، چنان که آنان شما را از وطن آواره کردند) (همان، آیه 191)
حق مقابله به مثل نیز یکی از راهکار های دفاعی اسلام است که به دلایل متعدد عکس العملی منطقی ، منصفانه و مشروع می باشد؛ از جمله:
1. مقابله به مثل ، نوعی مجازات متجاوز است، لذا عادلانه و منطقی است.
2.مقابله به مثل ، نوعی دفاع مشروع می باشد؛ اصولا دفاع مشروع که حقی شناخته شده است ، خود بر مبنای مقابله به مثل می باشد.
3. مقابله به مثل راهی قطعی جهت ریشه کن نمودن اصل تجاوز است.( ر.ک: عمید زنجانی ، فقه سیاسی ، تهران : امیرکبیر ،ج3 ، ص 484 )
4. مقابله به مثل نه تنها یک قاعده عرفی ریشه دار بین ملت هاست بلکه در حقوق بین الملل نیز مورد تایید قرار گرفته است. ( ر.ک : محمد رضا ضیایی بیگدلی ، حقوق جنگ ، تهران : دانشگاه علامه طباطبایی ، 1373 ، صص 57-58 )
5. از دیدگاه فقه سیاسی اسلام نیز آیات متعددی از قرآن مقابله به مثل و اقدامات تلافی جویانه به منظور بازدارندگی متجاوز با رعایت حدود و شرایط خاص را مشروع می داند ؛ به عنوان نمونه : ( فَمَنِ اعْتَدَی عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَی عَلَیْکُمْ ؛ هر کس بر شما تجاوز کند به مانند آن بر او تجاوز روا دارید.) (سوره بقره ، آیه 194 ) برخی از شرایط لازم در این زمینه عبارتند از: رعایت عدالت در مماثله و مراعات یکسانی بین تجاوز و دفاع ، رعایت اصل عدم تجاوز (لاتَعْتََدّوُا) (سوره مائده ، آیه 45 ) و...( ر.ک:اصل منع توسل به زور، سید ابراهیم حسینی ، قم :نشر معارف ، 1328 ، ص 222 )
اهمیت دفاع از کیان اسلامی و جلوگیری از تهاجم بیگانگان به سرزمین های اسلامی تا آنجاست که آیت الله شیرازی (از فقهای بزرگ شیعه ) می نویسد :(چنانکه مکلفین بتواند از مجانین و اطفال برای دفاع استفاده کنند و آنها را به کاری بگمارند ، تشغیل آنان نیز واجب است.) ( آیت الله شیرازی ، الفقه ، کتاب الجهاد ، ص 59 ) ؛
( حتی اگر مسلمین را سپر بلا قرار دادند ، باید حتی الامکان از کشتن آنها خودداری کرد ، ولی چنانچه دسترسی به مشرکان و پیروزی ، جز با کشتن این مسلمین حاصل نمی شود ، کشتن آنها و دفع تعرض نیز جایز است.) (الزبده الفقیه ، ج 3 ، ص 645 ؛ المهذب الاحکام ، ج 15 ، ص 125 و 126 .) بر این اساس هرچند اسلام جایگاه ویژه ای برای حقوق بشر و جلوگیری از کشتار افراد غیر نظامی در جنگ قائل است ؛ اما در صورتی که دشمن تمامی قواعد انسانی را زیر پا گذاشته و خودداری مسلمانان از دست زدن به اقدامات تلافی جویانه سبب جسارت و تعدّی بیشتر آن به سرزمین های اسلامی می شود ؛ چاره ای جز مقابله به مثل در جهت بازدارندگی حتی در صورتی که منجر به کشته شدن افراد غیر نظامی دشمن نیز شود ، باقی نمی ماند.

دوم- مقابله به مثل درجنگ ایران و عراق:
ایران در طول دفاع هشت ساله خود در برابر تهاجم نظامی عراق همواره به رعایت اصول انسانی و اسلامی معتقد و پایبند بود و از هر شیوه و ابزار جنگی جهت پیشبرد اهداف خود استفاده نکرد. ایران نه تنها از بمباران مناطق غیر نظامی و توسل به سلاح شیمیایی اجتناب می‌کرد، بلکه از بهره‌جویی شیوه‌هایی که منتهی به آسیب و ایراد صدمه به غیرنظامیان می‌شد، اکراه داشت.از نظر ایران، جنگ، برخورد نیروهای نظامی دو کشور متخاصم در جبهه‌های جنگ می‌باشد و تنها اهداف مشروع نظامی، اهدافی هستند که در جبهه‌های جنگ واقع شده‌اند و جنگ فقط باید در صحنة نبرد بین پرسنل دست‌اندرکار جنگ جریان داشته باشد.چنانکه ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران در اطلاعیة 1636خود اعلام کرد که حملات هوایی به شهرها، زنان و کودکان بیگناه را فقط در میدان‌های نبرد و توسط بازوان ستبر قهرمانان و ایثارگران مبارز تلافی خواهد کرد (روزنامة جمهوری اسلامی 62/11/27)؛ ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران در اطلاعة 1637 خود تأکید نمود که این‌گونه عملیات و حمله به شهرها را با مفهوم جنگ واقعی منطبق نمی‌داند (روزنامه جمهوری اسلامی 62/11/27)، وزیر امور خارجه ایران نیز در یک مصاحبة مطبوعاتی، بر این تأکید کرد (روزنامه کیهان 63/3/24)
بر این اساس در سال‌های نخست جنگ، ایران محدودیت در توسل به شیوه‌ها یا روش‌های جنگی را بشدت و در اعلی درجة آن رعایت می‌کرد؛ به گونه‌ای که تا بهمن ماه 1362 از دست زدن به هرگونه عمل مقابله به مثل در برابر حملات وحشیانة عراق به شهرها و مناطق مسکونی ایران، خودداری می‌ورزید و همچنان بر این امر که جنگ فقط باید در جبهه‌ها جریان داشته باشد، تأکید می‌کرد و مقامات جمهوری اسلامی ایران در موارد گوناگونی بر این نکته تأکید می ورزیدند.
از نیمة دوم سال 1362، استراتژی عراق در مقابل حمله به شهرهای ایران دستخوش تغییراتی گردید. تا این تاریخ، بخش عمدة صدمات وارده به شهرهای ایران، محدود به شهرهایی می‌شد که یا تحت اشغال دشمن قرار داشتند یا به علت نزدیکی به جبهه‌های جنگ، به آسانی هدف حملات وحشیانة عراق قرار می‌گرفتند ولی در نیمة دوم سال 1362، عراق به حملات خود به شهرهای ایران وسعت بخشید.سرانجام در 26 بهمن 1362 رئیس جمهوری ایران اعلام کرد که از این پس، کلیة شهرهای عراق غیر از شهرهای مذهبی، هدف حملات ایران واقع خواهد شد(ر.ک : خبرگزاری ایرنا، 62/11/26) و ارتش جمهوری اسلامی ایران نیز در اطلاعیة شمارة 1637 خود اعلام کرد که این گونه حملات را با مفهوم جنگ واقعی منطبق نمی‌داند، بلکه پس از تحمل سه سال و نیم حملات هوایی به شهرها و قصبات و زنان و مردان بی‌دفاع، اقدام به نمونه‌ای از مقابله به مثل کرده است.(روزنامة جمهوری اسلامی، 62/11/27 وزیر امور خارجة ایران نیز در مصاحبه‌ای در خرداد ماه 63 اعلام کرد: از ابتدای جنگ که عراق ناجوانمردانه مناطق غیرنظامی‌ها را بمباران می‌کرد، مسؤولان ایران اقدام به مقابله به مثل نکردند، تا زمانی که بالاجبار عمل متقابل را تصویب کردند. این اقدام ابتدا به ساکن نبودن و جهت بازدارندگی انجام گرفته است.روزنامة کیهان 63/3/24 )
بر این اساس ایران ناگزیر برای دفاع از جان و مال اتباع خود به عنوان آخرین حرکت بازدارنده به مقابله به مثل متوسل گردید و به طور محدود قسمتی از خاک عراق را به صورت تلافی جویانه بمباران نمود. نکتة مهم در تمامی مقابله به مثل‌های ایران در این است که اولاً ایران همواره به مردم شهرهایی که قرار بود هدف حمله قرار بگیرند، مهلت می‌داد که شهر را ترک کنند. دوم آنکه، ایران در مقابله به مثل‌های خود بر این امر تکیه می‌کرد که اهداف صنعتی اقتصادی امنیتی عراق هدف حملات مقابله به مثل ایران قرار خواهند گرفت.در مواردی، به علت بعد مسافت و دقیق نبودن موشک‌ها و توپخانه‌ اهداف غیرنظامی واقع در مجاورت اهداف نظامی مورد اصابت قرار می‌گرفت، اما در هر حال ایران براساس قواعد پروتکل، تمامی سعی و کوشش خود را به عمل می‌آورد تا اهداف مورد حمله، افراد یا تأسیسات غیرنظامی نباشد. سوم آنکه، ایران همواره 4 شهر مذهبی نجف، کربلا، سامرا و کاظمین را شهرهای امن تلقی می‌کرد و هیچ‌گاه آنها را مورد حمله قرار نداد.( ر.ک:عملکرد ایران در طول جنگ عراق و ایران با توجه به پروتکل اول ژنو 1977 ، سایت حقوقی دادخواهی)

( منبع : حزب الله لبنان و مقابله به مثل, علیرضا محمدی , سایت پرسمان ارگ )http://www.porseman.org
http://www.hamidrahmani.com (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد رهبری، کد: 1/200771)