عناصر ثابت و متغیّر در حکومت دینی کدام است؟ اوضاع و مقتضیات زمان، کدام بخش از وظایف و یا عملکرد حکومت دینی را متغیّر خواهد کرد؟
بدون شک نمی‌توان به طور تفصیلی و جامع، همه عناصر ثابت و متغیر در حکومت دینی، در زمان‌های مختلف را یک جا - آن هم در این مجال محدود - مشخص ساخت؛ لیکن در این باره می‌توان به صورت کلی و اجمالی چند نکته را روشن کرد:
یک. بعضی از مسائل در (حکومت دینی) جنبه بنیادی و اساسی دارد و پشت کردن به آنها، به منزله نفی حکومت دینی است. این گونه امور، ثبات و پایایی خود را همواره حفظ می‌کند و گذشت زمان در آنها تغییری پدید نمی‌آورد؛ مثل این اصل که در رأس حکومت دینی، باید شخصی با ویژگی‌های لازم (همچون علم و عدالت) قرار داشته باشد. همچنین اصل التزام به عدالت، حفظ استقلال و نفی سلطه بیگانه.
دو. در کنار مسائل یاد شده، اموری تحوّل‌پذیر، هم در ساختار حکومت و هم در شیوه‌ها، عملکردها و وظایف دولت، وجود دارد؛ مثلاً حکومت دینی در جامعه ما به شکل (جمهوری اسلامی) بنیان‌گذاری شده است؛ در حالی که حکومت دینی می‌تواند به شکل دیگری نیز تحقق یابد. اما در عصر کنونی، این مدل در میان گزینه‌های بدیل، به عنوان مطلوب‌ترین مدل برگزیده شده است.
همچنین می‌توان حکومت اسلامی را به صورت متمرکز (Concentrated) و یا نامتمرکز (Decentralized) پدید آورد.
آیت‌الله مصباح یزدی می‌نویسد:
(مسأله تفکیک قوا در فقه اسلامی، نظیر معاملات، تابع زمان و مکان است ... اینکه حکومت شورایی باشد یا ریاستی، اتحاد قوا اعمال گردد و یا تفکیک قوا، مربوط به مصلحت جامعه در هر زمان است). فلسفه سیاست، ص 140.
از طرف دیگر در زمان حاضر، وظایف بسیاری - بیش از گذشته - بر دوش دولت‌ها نهاده شده است و حکومت دینی از این مسأله، مستثنا نیست. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت اوضاع زمان و مکان، هم در ساختار حکومت و هم در عملکردها و وظایف، می‌تواند تغییراتی ایجاد کند. در عین حال حکومت دینی هر تغییری را بر نمی‌تابد؛ بلکه همواره از بعضی اصول ثابت پیروی می‌کند و تنها تغییراتی را می‌پذیرد که معارض با قواعد ثابت دینی و قواعد حاکمه و کنترل کننده احکام دینی نباشد. برای آگاهی بیشتر ر.ک: (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد رهبری، کد: 27/500008)
