مفهوم (آزاداندیشی) از نگاه رهبری؟ دلایل تاکید ایشان بر کرسی‌های آزاداندیشی؟

مفهوم (آزاداندیشی) از نگاه رهبری؟ دلایل تاکید ایشان بر کرسی‌های آزاداندیشی؟

کرسی‌های آزاداندیشی یکی از جدی‌ترین مطالباتی است که رهبر فرزانه‌ی انقلاب همواره در دیدارهایشان با دانشجویان و مجموعه‌های دانشگاهی مطرح فرموده‌اند. با وجود این و به رغم مطالبه‌ی صریح و جدی مقام معظم رهبری، هنوز آن چنان که باید و شاید در دانشگاه‌ها به بحث کرسی‌های آزاداندیشی پرداخته نشده است؛ به گونه‌ای که نارضایتی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای از روند برگزاری کرسی‌های آزاداندیشی را به روشنی می‌توان در کلام ایشان مشاهده کرد.

بررسی اهمیت و لزوم برگزاری کرسی‌های آزاداندیشی می‌تواند دلایل این مطالبه‌ی مهم رهبر فرزانه‌ی انقلاب را آشکارتر سازد و در ذیل همین بررسی است که می‌توان نقاط ضعف و کم‌کارهای دستگاه‌ها و نهادهای مرتبط با این موضوع را شناسایی کرد.

تأکید و انتقادی صریح

(فکر کنید، بگویید، بنویسید، در مجامعِ خودتان منعکس کنید، آن کرسی‌های آزاداندیشی را که من 100 بار ‌‌با کم و زیادش‌ تأکید کرده‌ام راه بیندازید و این‌ها را هی آنجا بگویید. این می‌شود یک فضا. وقتی یک فضای گفتمانی به وجود آمد، همه در آن فضا فکر می‌کنند، همه در آن فضا جهت‌گیری پیدا می‌کنند، همه در آن فضا کار می‌کنند.)1

این بخشی از فرمایشات مقام معظم رهبری در دیدار با جمعی از نخبگان و برگزیدگان علمی کشور است که در آن به صورت کاملاً صریح و روشن روند برگزاری کرسی‌های آزاداندیشی را مورد انتقاد قرار داده‌اند. اما برای دریافتن اهمیت کرسی‌های آزاداندیشی ابتدا باید به چرایی لزوم برگزاری این کرسی‌ها توجه کرد.

مفهوم آزاداندیشی

برای دست یافتن به لزوم برگزاری کرسی‌های آزاداندیشی در دانشگاه‌ها، به عنوان یکی از مراکز علمی، پیش از هر چیز لازم است تا نگرشی بر مفهوم (آزاداندیشی) داشته باشیم.

آزاداندیشی و آزادی از آن دست مفاهیمی است که گاهی با تفسیر به رأی مواجه می‌شود و اشخاص و گروه‌های گوناگون می‌کوشند تا از این تعبیر برداشت‌های متفاوت و گاه متضادی را به ذهن مخاطب منتقل کنند. یکی از دلایل مقاومت و ایستادگی برخی از مسئولان دانشگاه‌ها در برابر جان گرفتن کرسی‌های آزاد‌اندیشی برداشت نادرستی است که از این تعبیر در ذهن آن‌ها نشسته است، در حالی که آزاداندیشی مفهومی متفاوت از هیاهوها و جنجال‌آفرینی‌های سیاسی دارد.

مفهوم (آزاداندیشی) از نگاه رهبری

رهبر معظم انقلاب آزاداندیشی را این گونه معنا می‌کنند: (آزاداندیشی یعنی آزادانه فکر کردن، آزادانه تصمیم گرفتن، ترجمه‌ای، تقلیدی و بر اثر تلقین دنبال بلندگوهای تبلیغاتی غرب حرکت نکردن. لذا شامل علم، معرفت، مشی سیاسی، شعارها و واژه‌ها و خواسته‌های متعارف سیاسی و اجتماعی هم می‌شود. اگر امروز غرب می‌گوید دمکراسی، ما باید فکر کنیم ‌آزادفکری یعنی این‌ ببینیم آیا همین که او می‌گوید درست است و دمکراسی به صورت مطلق ارزش است یا نه، قابل خدشه است؟)2

آزادانه و به دور از تقید و وابستگی به شرق و غرب فکر کردن، تصمیم گرفتن و اندیشیدن بی‌تردید نیازمند زیربناهایی مهم است و برای جامعه‌ی نخبه و دانشگاهی ما، که جزء گروه‌های فکرساز جامعه هستند، دستاوردهای بی‌شماری در پی دارد. با عنایت به فرمایشات رهبری در حوزه‌ی آزاداندیشی، می‌توان آثار و دستاوردهای ذیل را برای این مفهوم عمیق و متعالی برشمرد.

1. شرطِ لازم برای رشد فرهنگ و علم؛

(فکر کردن) نخستین گامی است که می‌تواند ما را به سوی رشد علم و فرهنگ پیش برد. گام بعدی اما به وجود آوردن فضایی برای بیان محصول و نتیجه‌ی این تفکرات است، زیرا اگر فکر در جایی مطرح نشود، همانند آبی راکد است که پویایی و کارایی ندارد، اما طرح افکار به تضارب آرا و رشد و تعالی تفکرات در کنار یکدیگر می‌انجامد. با این وجود، مطرح کردن تفکرات و اندیشه‌ها نیز برای آنکه به تضارب آرا و رشد و تعالی منجر شود، نیازمند فراهم شدن یک بستر گفتمانی سالم است؛ درست همان چیزی که رهبر انقلاب از آن تحت عنوان (کرسی‌های آزاداندیشی) یاد می‌کنند.

در چنین فضای گفتمانی مناسبی همه می‌توانند بیندیشند و همه فرصتی برای بیان افکار و ایده‌های خود دارند. اینجا و و در سایه‌ی این مباحثه‌ی رودررو، بهترین فرصت برای رسیدن به یک خط مشی واحد و جهت‌دهی به اهداف و موضوعات کلی کشور وجود دارد. از همین روست که حضرت آیت‌الله خامنه‌ای آزاد‌اندیشی را شرط لازم برای رشد فرهنگ و علم می‌دانند.

2. حذف تحجر در میادین علمی؛

(آزاداندیشی خاصیت علمی بودن است و تحجر در میدان علم اصولاً معنا ندارد.)3 اگر به تاریخ پیشرفت علم مراجعه کنید، درمی‌یابید که تحجر با علم همیشه در مقابل یکدیگر صف‌آرایی کرده‌اند و هر گاه نگاه دگم، متعصب و به دور از اندیشه بر جامعه‌ای حاکم شده، رشد و بالندگی علمی از آن جامعه رخت بربسته است؛ همچنان که در دوره‌ی حاکمیت کلیسا بر جوامع غربی، به دلیل تحجر و تعصب مسیحیت تحریف‌شده، محافل علمی غرب و اروپا از ترس مرگ و شکنجه از سوی کشیش‌های مسیحی، جرئت بیان نتایج کارهای علمی خود را نداشتند و در موارد نادری هم که دانشمندان عقاید علمی و نظریات تازه‌ی خود را ابراز می‌کردند محاکمه می‌شدند.

حافظه‌ی تاریخ سرگذشت دانشمندانی همچون گالیله را در خود ثبت کرده است؛ کسی که به خاطر همخوانی نداشتن آموزه‌های کلیسا با نظریه‌اش مبنی بر مسطح نبودن زمین و گرد بودن و حرکت آن محاکمه شد و سرانجام ناگزیر شد برای زنده ماندن این نظریه‌ی علمی را کتمان و در دادگاه از ابراز آن توبه کند!

در مقابل این دیدگاه اسلام را داریم؛ دینی که با فراگیر شدنش از همان ابتدای امر مردم را به تفکر و تدبر دعوت کرده و تاریخ پیشرفت اسلام در مناطق گوناگون جهان با پیشرفت و توسعه‌ی علم و دانش همراه بوده است. این دین آسمانی مهد پرورش بسیاری از بزرگ‌ترین اندیشمندان و متخصصان علوم مختلف است. بنابراین به روشنی می‌توان دریافت چگونه آزاداندیشی تحجر را از میدان بیرون می‌راند. بالطبع تنها راه از میان برداشتن تحجر و دست یافتن به توسعه همین اندیشیدن به دور از تعصب و وابستگی فکری و عملی است.

3. به میدان عمل آوردن تمام نخبگان؛

یکی دیگر از خاصیت‌های فراهم آمدن یک فضای گفتمانی سالم و به دور از جهت‌گیری‌های غیرمنطقی و مخرب حضور نخبگان یک جامعه از تمام طیف‌ها و گروه‌هاست. برقراری شرایط برای طرح فکرها و اندیشه‌ها و نقد منصفانه بی‌تردید می‌تواند گروه گسترده‌تری از نخبگان جامعه را پای کار آورد. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای طرح نهضت آزادی فکری را در همین راستا ارزیابی می‌کنند. به تعبیر رهبر انقلاب، اگر نهضت آزاداندیشی مطرح می‌شود، برای این است که همه‌یمسئولان و همه‌ی آحاد ملت احساس کنند که در این جهت مسئولیت دارند و کشور ما برای دستیابی به اهداف تعیین‌شده به اندیشیدن آزاد و بی‌دغدغه نیاز دارد.4

آزاداندیشی تحجر را از میدان بیرون می‌راند. بالطبع تنها راه از میان برداشتن تحجر و دست یافتن به توسعه همین اندیشیدن به دور از تعصب و وابستگی فکری و عملی است.
4. طرح مباحث تخصصی در محافل تخصصی؛

با برپایی کرسی‌های آزاداندیشی، فضایی تخصصی برای نقد یکدیگر فراهم می‌آید، بی‌آنکه این مباحث تخصصی به مجامع عمومی کشیده شود و با درگیری مردم جامعه در مسائل و مباحث کلان و در سطح نخبگانی، آفت‌هایی را با خود به همراه داشته باشد. رهبر انقلاب تأکید دارند وجود اختلاف فکری ایرادی ندارد، اما این اختلاف نباید به کشمکش برسد و جای برخی از حرف‌ها در منبرهای عمومی نیست، بلکه مباحث تخصصی باید در محافل تخصصی صورت بگیرد.5

5. بلوغ فکری و سیاسی قشر دانشجو؛

شاید بسیاری از جنجال‌آفرینی‌ها و هیاهوهای سیاسی در سپهر سیاسی کشور به دلیل کوچک بودن ظرفیت و نرسیدن به بلوغ سیاسی مسئولان و دولتمردان جامعه باشد. از همین روست که گاهی می‌بینیم در برابر کوچک‌ترین انتقاد، تندترین مواضع اتخاذ می‌شود و با کشیده شدن موضوع به محافل عمومی، هیاهوهایی بی‌مورد راه انداخته می‌شود.

بهترین شرایط اما برای ایجاد ظرفیت و بلوغ سیاسی قشر دانشجو، به عنوان سیاست‌مداران آینده‌ی این مملکت، همین دانشگاه‌ها و همین کرسی‌های آزاداندیشی است که همواره تأیید و تأکید رهبر فرزانه‌ی انقلاب را با خود به همراه داشته است؛ زیرا به تعبیر ایشان، رشد اجتماعی، علمی، فکری و فلسفی بدون آزاداندیشی امکان ندارد و این مهم خاصیت علم است6 و برپایی این کرسی‌ها می‌تواند فضای سیاسی حاکم بر دانشگاه را به سمت و سوی نشاط پیش ببرد.

6. ایجاد جریان فکرساز؛

علم و ابزار فکرساز از درجه‌ی اهمیت بالایی برخوردار است، زیرا همین تفکرات و اندیشه‌هاست که به حرکت یک جامعه سمت‌وسو می‌دهد و می‌تواند زمینه‌ساز تحقق پیشرفت و عدالت باشد.

بهترین شرایط برای ایجاد ظرفیت و بلوغ سیاسی قشر دانشجو، به عنوان سیاست‌مداران آینده‌ی این مملکت، همین دانشگاه‌ها و همین کرسی‌های آزاداندیشی است که همواره تأیید و تأکید رهبر فرزانه‌ی انقلاب را با خود به همراه داشته است؛ زیرا به تعبیر ایشان، رشد اجتماعی، علمی، فکری و فلسفی بدون آزاداندیشی امکان ندارد و این مهم خاصیت علم است.
کرسی‌های آزاداندیشی نیز کانونی برای شکل‌گیری جریان‌های فکری اندیشه‌ساز است. جریان‌هایی که تأکید بر فکر کردن، اندیشیدن و تبادل نظر دارند و پیروی از یک الگو و جهت خاص را هم منوط به تطابق آن با فکر و اندیشه می‌دانند یک قالب خشک و غیرقابل انعطاف را برای اندیشیدن ارائه نمی‌دهند و از این جهت است که می‌توانند فکرساز باشد. در سایه‌ی چنین جریانی است که نقاط قوت و ضعف شناسایی و برجسته‌سازی می‌شوند. نقد این ضعف‌ها و کاستی‌ها پیش‌زمینه‌ای برای دستیابی به توسعه‌ای پایدار است.

7. نوآوری؛

نوآوری نیز یکی از برکاتی است که رهبر فرزانه‌ی انقلاب برای کرسی‌های آزاداندیشی برمی‌شمرند. هرچند مطابق توصیه‌های رهبر فرزانه‌ی انقلاب، باید مراقب بود این نوآوری به ساختارشکنی و در هم شکستن بنیان‌های اصیل آلوده نشود.

ویژگی‌های آزاداندیشی

آزاداندیشی نیز مانند هر امر دیگری گاهی با تأویل‌ها و تفسیرهای نادرستی مواجه می‌شود و ممکن است از مسیر اصلی خود منحرف گردد. یکی از اصلی‌ترین دلایل عدم همراهی برخی از مسئولان دانشگاهی با برپایی این کرسی‌ها در دانشگاه‌ها نیز همین تفسیر نادرست و فهم بد از مفهوم آزاداندیشی است.

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در این باره می‌فرمایند:

(آزاداندیشی در جامعه‌ی ما یک شعار مظلوم است. تا گفته می‌شود آزاداندیشی، عده‌ای فوری خیال می‌کنند که بناست همه‌‌ی بنیان‌های اصیل در هم شکسته شود و آن‌ها چون به آن بنیان‌ها دلبسته‌اند، می‌ترسند. عده‌ای دیگر هم تلقی می‌کنند که با آزاداندیشی باید این بنیان‌ها شکسته شود. هر 2 گروه به آزاداندیشی ‌‌که شرطِ لازم برای رشد فرهنگ و علم است‌ ظلم می‌کنند.)7

ششمین اصل قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز بر تثبیت و تأمین آزادی و آزاداندیشی استوار است. البته به تعبیر حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، آزادی را نباید بد معنا کرد. ایشان آزادی را یکی از بزرگ‌ترین نعمت‌های الهی عنوان می‌کنند که یکی از شعب آن آزاداندیشی است. بنا به تأکید رهبر فرزانه‌ی انقلاب، رشد اجتماعی، علمی، فکری و فلسفی بدون آزاداندیشی امکان ندارد و این مهم خاصیت علم است. اما این کرسی‌های آزاداندیشی چگونه باید برقرار شود تا هم به نتایجی که برای آن برشمردیم برسد و هم با تعابیر، تفاسیر و تأویل‌های نادرست مواجه نشود و بتواند در مسیر اصیل خود حرکت رو به جلوی جامعه‌ی دانشگاهی و قشر دانشجو را فراهم آورد؟

پاسخ این سؤال را نیز در رهنمودهای مقام معظم رهبری می‌توان به روشنی یافت.

آزادی فکری

(در حوزه‌های علمیه، دانشگاه و محیط‌های فرهنگی و مطبوعاتی، هو کردن کسی که حرف تازه‌ای می‌آورد یکی از بزرگ‌ترین خطاهاست؛ بگذارید آزادانه فکر کنند.)8

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در عین حال که تعابیر نادرست از آزادی را رد می‌کنند، اما بر تفکر آزادانه به خصوص در حوزه و دانشگاه تأکید ویژه دارند.

زبان نرم

رهبر فرزانه‌ی انقلاب کرسی‌های آزاداندیشی را مصداق (ادع الی سبیل ربک بالحکمه و الموعظه الحسنه و جادلهم بالتی هی احسن)9 می‌دانند. به دیگر بیان، همان گونه که حکمت و موعظه‌ی حسنه و مجادله‌ی احسن برای (ادع الی سبیل ربک) است، این هم در مرحله‌ی نخست یک اصل موضوعی است؛ دعوت به سمت خداست. دعوت باید با زبان درست انجام بگیرد.

مشخص بودن هدف و جهت برای جلوگیری از گمراهی

مشخص نبودن سمت‌وسوی کرسی‌های آزاداندیشی نیز می‌تواند آن‌ها را از مسیر اصلی خود گمراه سازد و اهداف در نظر گرفته‌شده برای این تفکرات بالنده را دچار خدشه سازد. رهبر فرزانه‌ی انقلاب نیز با استناد به همین آیه‌ی شریفه می‌فرمایند: (جهت دعوت باید مشخص باشد و نمی‌توان جهت دعوت را آزاد گذاشت، زیرا این مسئله موجب گمراهی افراد می‌شود. بنابراین کرسی‌های آزاد اندیشی نیز باید سمت‌وسوی مشخصی داشته باشد و این مسئله با آزادی فکر و اندیشه در این کرسی‌ها منافاتی ندارد.)10

حفظ بنیان‌های اصیل

هر نوع حرکتی در تمامی زمینه‌های علمی و اعتقادی، برای آنکه به اهداف خود برسد، باید در چارچوبی منظم تعریف شود و خط قرمزهایی برای آن در نظر گرفته شود. بی‌تردید عبور از این خط قرمزها و شکستن بنیان‌های اصیلی که قاطبه‌ی جامعه بر اصالت آن‌ها تأکید و باور دارند یک خطر بزرگ بر سر راه کرسی‌های آزاداندیشی محسوب می‌شود.

حفظ بنیان‌های اصیل و باورهای عمیق یکی از اساسی‌ترین ویژگی‌های کرسی‌های آزاداندیشی است و همان گونه که این اصول در تمامی محافل تخصصی حفظ و رعایت می‌شود، در اینجا نیز باید شاهد رعایت چنین اصولی باشیم و نمی‌توان به بهانه‌ی آزادی بیان، این قواعد را زیر پا گذاشت. مقام معظم رهبری نیز در این باره می‌فرمایند: (باید راه آزاداندیشی و نوآوری و تحول را باز گذاشت، منتها آن را مدیریت کرد تا به ساختارشکنی و شالوده‌شکنی و بر هم زدن پایه‌های هویت ملی نینجامد. این کار، مدیریت صحیح لازم دارد.) 11

هر نوع حرکتی در تمامی زمینه‌های علمی و اعتقادی، برای آنکه به اهداف خود برسد، باید در چارچوبی منظم تعریف شود و خط قرمزهایی برای آن در نظر گرفته شود. بی‌تردید عبور از این خط قرمزها و شکستن بنیان‌های اصیلی که قاطبه‌ی جامعه بر اصالت آن‌ها تأکید و باور دارند یک خطر بزرگ بر سر راه کرسی‌های آزاداندیشی محسوب می‌شود.
عدم تشکیل کرسی‌های آزاداندیشی بر عهده‌ی چه کسانی است؟

با آموزش این مفاهیم و ویژگی‌ها و نظارت و همراهی اساتید و مسئولان دانشگاها در کنار دانشجویان بی‌تردید کرسی‌های آزاداندیشی در مسیر اصلی خود قرار می‌گیرد و می‌تواند پیشتاز رشد در تمامی عرصه‌های جامعه باشد، اما وظیفه‌ی آموزش و انتقال چنین مفاهیمی به دانشجویان بر عهده‌ی دستگاه‌های فرهنگی و آموزش عالی کشور است.

در عین حال، مطابق تأکید رهبر فرزانه‌ی انقلاب، اساس مدیریت کرسی‌های آزاداندیشی با نخبگان، اساتید فعال، دانشجویان فعال و مجموعه‌های فعال دانشجویی است. ایشان می‌فرمایند: (حواستان جمع باشد! دنبال حرف نو و پیدا کردن حرف نو حرکت کنید، اما مراقب باشید که این حرف نو در کدام جهت دارد حرکت می‌کند؛ در جهت تخریب یا در جهت ترمیم و تکمیل؛ این‌ها با هم تفاوت دارد. این وظیفه‌ای است به عهده‌ی خود شماها.) 12

پس با عنایت به این فرمایشات درمی‌یابیم نخبگان، دانشجویان و تشکل‌های دانشجویی هم دِین خود را در برابر این مطالبه‌ی مقام معظم رهبری ادا نکرده‌اند و لازم است تا این مطالبه به صورت جدی‌تری از سوی آنان دنبال شود. (*)

پی‌نوشت‌ها:

1- بیانات در دیدار جمعی از نخبگان و برگزیدگان علمی، 13 مهر 1390.

2- بیانات در دیدار جمعی از اعضای تشکل‌ها و کانون‌ها و نشریات و هیئت‌های مذهبی‌ و شماری از نخبگان، 15 آبان 1382.

3- دیدار و گفت‌وگو با اساتید، فضلا و طلاب نخبه‌ی حوزه‌ی علمیه‌ی قم، 2 آبان 1389.

4- بیانات‌ در دیدار کارگزاران نظام، 8 آبان 1384.

5- همان.

6- بیانات در دیدار مسئولان و کارگزاران نظام جمهوری اسلامی، 29 خرداد 1385.

7- بیانات در دیدار جمعی از نخبگان و برگزیدگان علمی، 13 مهر 1390.

8- بیانات در دیدار مسئولان و کارگزاران نظام جمهوری اسلامی، 29 خرداد 1385.

9- آیه‌ی 125 سوره‌ی نحل.

10- بیانات در دیدار دانشجویان در یازدهمین روز ماه رمضان، 31 مرداد 1389.

11- بیانات در دیدار دانشگاهیان سمنان، 18 آبان 1385.

12- همان.

* زهرا چیذری؛ کارشناس مسائل فرهنگی/برهان/1391/8/2