به چه دلیل ادعا می‌کنید که انقلاب اسلامی ایران متأثر از قیام امام حسین (علیه‌السلام) و فرهنگ عاشورا است؟ نقش آن در پیدایش، پیروزی و تداوم انقلاب اسلامی چیست؟
از دیدگاه بسیاری از اندیشمندان و متفکرانی که در زمینه تبیین علل و عوامل پیروزی انقلاب اسلامی ایران، نظریه‌پردازی نموده‌اند، عامل مذهب از قوی‌ترین و اصلی‌ترین عواملی است که در پیدایش و پیروزی انقلاب اسلامی نقش بسزایی ایفا نموده است.[1]
میشل فوکو فیلسوف مشهور فرانسوی و نظریه پرداز پست مدرنیسم، در تحلیل و بررسی عوامل انقلاب اسلامی از (معنویت گرایی سیاسی) نام می‌برد. به نظر او، روح انقلاب اسلامی در این حقیقت یافت می‌شود که ایرانیان از خلال انقلاب خود در جست و جوی ایجاد تحوّل و تغییر در خویش بودند. هدف اصلی آنان ایجاد یک تحول بنیادین در وجود فردی و اجتماعی، حیات اجتماعی و سیاسی و در نحوه تفکر و شیوه نگرش بود... آنان راه اصلاح را در اسلام یافتند. اسلام برای آنان هم دوای درد فردی و هم درمان بیماری‌ها و نواقص جمعی بود.[2]
آصف حسین در کتاب (ایران اسلامی: انقلاب و ضد آن) بر این نکته تأکید دارد که باید مطالعه انقلاب با توجه به عنصر ایدئولوژی، نقش اپوزیسیون اسلامی، مشروعیت، آموزش‌ها و خصوصا رهبری صورت گیرد.[3] حامد الگار نیز در کتاب (ریشه‌های انقلاب اسلامی)؛ سه عامل (تشیع، رهبری امام خمینی رحمه‌الله و طرح اسلام به عنوان یک ایدئولوژی) را به عنوان ریشه‌های انقلاب مطرح می‌کند.[4]
از سوی دیگر مروری بر ادبیات سیاسی رایج در روند وقوع انقلاب اسلامی، شعارها، سخنرانی‌ها و بیانیه‌های انقلابیان و رهبران نهضت، بیانگر این واقعیت است که از میان عناصر مذهبی، (فرهنگ عاشورا و نهضت امام حسین (علیه‌السلام) )، نقش بسزایی در این زمینه ایفا نموده است. مؤلفه‌های فرهنگ و تعالیم عاشورا عبارت‌اند از:
1. فرهنگ شهادت،
2. فرهنگ مبارزه مستمر حق با باطل،
3. فرهنگ طاغوت ستیزی و طاغوت زدایی،
4. اصل پیروی از رضای خدا و مصالح مسلمین،
5. فرهنگ پیشگیری از جرم و فساد قبل از وقوع آن در فرهنگ نظارت عمومی و امر به معروف و نهی از منکر.[5]
این مؤلفه‌ها در پیدایش و پیروزی انقلاب اسلامی، نقش و تأثیر بسزایی داشته و حفظ و تداوم انقلاب اسلامی نیز در گرو حرکت در این چارچوب می‌باشد. اکنون جهت آگاهی بیشتر بحث را در چند محور با کمی تفصیل بیشتر پی می‌گیریم:
یک. تأثیر فرهنگ عاشورا در پیدایش انقلاب اسلامی
1. تأثیر بر اهداف و انگیزه‌های انقلابیان
هدف و انگیزه مردم ایران از انقلاب اسلامی، نابودی ظلم، استبداد و استکبار و بر پایی حکومت عدل الهی و اجرای احکام اسلامی به عنوان (معروف) و جلوگیری از وابستگی به اجانب و بیگانگان به عنوان (منکر) بود. اینها همان انگیزه و هدف امام حسین (علیه‌السلام) از قیام عاشورا بود آنجا که می‌فرماید: (انما خرجتُ لطلب الاصلاح فی امة جدّی ارید ان آمر بالمعروف و انهی عن المنکر و اسیر بسیرة جدّی و ابی علی ابن ابی طالب (علیه‌السلام) ).
اگر یزید بن معاویه تجاهر به فسق و فجور داشت، خاندان پهلوی نیز همان گونه عمل می‌کردند و به عنوان نمونه باید گفت: اسلام زدایی را تا آنجا رساندند که به طور رسمی تاریخ هجرت پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله را به تاریخ شاهنشاهی تبدیل کردند: امام راحل رحمه‌الله درباره تأثیر عاشورا بر اهداف و انگیزه‌های انقلاب اسلامی می‌فرماید: (حضرت سید الشهدا به همه آموخت که در مقابل ظلم، در مقابل ستم، در مقابل حکومت جائر چه باید کرد)[6].
برخی از علمای اسلامی بر این عقیده‌اند که مهمترین انگیزه امام حسین (علیه‌السلام) از این قیام، ایجاد حکومت اسلامی بوده است. امام خمینی رحمه‌الله، در این زمینه می‌فرماید: (زندگی سیدالشهدا، زندگی حضرت صاحب (علیه‌السلام) ، زندگی همه انبیای عالم، همه انبیا از اول، از آدم تا حالا همه‌شان این معنا بوده است که در مقابل حکومت جور، حکومت عدل را می‌خواستند درست کنند).[7]
ازاین‌رو یکی از مهمترین شعارهای انقلابیون انقلاب، این بود:
(نهضت ما حسینیه، رهبر ما خمینیه)
2. تأثیر بر رهبری انقلاب
وجود رهبری حسین‌گونه همچون امام خمینی رحمه‌الله، یکی از مهمترین تأثیرات نهضت عاشورا در پیدایش انقلاب اسلامی بود.
مردم ایران، صلابت، شهامت، شجاعت، قاطعیت، سازش ناپذیری و روح حماسی حضرت امام حسین (علیه‌السلام) را در شخصیت امام خمینی رحمه‌الله متجلی می‌دیدند و شرایطی که امام حسین (علیه‌السلام) برای رهبر و حاکم جامعه اسلامی توصیف می‌نمود، در او می‌یافتند.
شعار انقلابیان (خمینی، خمینی تو وارث حسینی) مبیّن این امر است.
3. تأثیر بر شیوه مبارزه
در فرهنگ مکاتب مادی نباید مشت به نبرد با درفش برود؛ اما مردم ایران تحت تأثیر نهضت عاشورا، روحیه شهادت‌طلبی امام حسین (علیه‌السلام) و اصحابش را در خاطره‌ها مجددا تکرار می‌کردند. هنگامی جوانان انقلابی با شعارهای (اللّه‌اکبر) و (توپ، تانک، مسلسل، دیگر اثر ندارد ...) با تانک‌ها و مسلسل‌های رژیم ستم شاهی مقابله می‌نمودند، امام راحل می‌فرمود:
(کیفیت مبارزه را اینکه قیام در مقابل یک حکومت قلدری که همه جا را در دست دارد، با یک عده معدود باید چه طور باشد، اینها چیزهایی است که حضرت سیدالشهدا به ملت آموخته است).[8]
مردم از فرد ستیزی به دور بوده و تحت تأثیر رأفت اسلامی و با الهام از سیره امام حسین (علیه‌السلام) با دشمنان خود (مانند حر بن یزید ریاحی و ...) با شعار (گل در مقابل گلوله)، فریاد می‌زدند: (ارتش ایران حسینی شده، رهبر ایران خمینی شده).[9]
4. تأثیر از طریق ایام و اماکن عزاداری
ایام عزاداری امام حسین (علیه‌السلام) و اماکن از قبیل مساجد، تکایا و خیمه‌های عزاداری امام حسین (علیه‌السلام) به عنوان مهمترین زمان و مکان برای فعالیت نیروهای انقلاب و بیداری مردم از مفاسد حکومت پهلوی و سازماندهی آنان برای راهپیمایی، تظاهرات و فعالیتهای انقلابی، محسوب می‌گردید.
اساسا در طول دو ماه محرم و صفر در سال اوج‌گیری انقلاب اسلامی، نقطه اوج آن؛ یعنی، همان تاسوعا و عاشورای حسینی بود که به کلی پایه‌های اسلامی رژیم ستم‌شاهی لرزید.
سران ساواک در تحلیل‌های درون سازمانی خود گفته بودند: اگر ما بتوانیم ماه محرم را به خوبی پشت سر بگذاریم، رژیم پهلوی ماندنی است و همه دیدیم که بعد از اربعین حسینی در سال 1399 ه.ق رژیم 2500 ساله شاهنشاهی در کمتر از یک ماه ساقط شد.[10]
دو. تأثیر فرهنگ عاشورا در پیروزی انقلاب اسلامی
با مروری بر مقاطع سرنوشت‌ساز در پیروزی انقلاب اسلامی، مشخص می‌شود که نقطه آغازین آنها از ایام عزاداری امام حسین (علیه‌السلام) و با الهام از آموزه‌های نهضت عاشورا بود:
1. قیام 15 خرداد که نقطه عطفی در تاریخ انقلاب شمرده می‌شود به دنبال سخنرانی شدیداللحن حضرت امام رحمه‌الله در بعدازظهر عاشورا (13 خرداد 1342) به وقوع پیوست. ایشان در مورد قیام 15 خرداد فرمود:
(ملت عظیم الشأن در سالروز این قیام فاجعه انفجارآمیزی که مصادف با 15 خرداد 42 بود، با الهام از عاشورا آن قیام کوبنده را به بار آورد. اگر عاشورا و گرمی و شور انفجاری آن نبود، معلوم نبود چنین قیامی بدون سابقه و سازماندهی، واقع شود).[11]
2. 17 شهریور نیز یکی از مقاطع مهم انقلاب بود که تحت تأثیر عاشورا و فرهنگ آن شکل گرفت: (17 شهریور مکرر عاشورا و میدان شهدا مکرر کربلا و شهدای ما مکرر شهدای کربلا و مخالفان ملت ما مکرر یزید و وابستگان او هستند).[12]
3. اعلامیه تاریخی امام خمینی رحمه‌الله در روز 21 بهمن 1357 مبنی بر شکستن کودتا و حکومت نظامی رژیم که تصمیم داشتند رهبران اصلی انقلاب را دستگیر کرده، و به زعم خویش به انقلاب برای همیشه پایان دهند عملاً نوعی حماسه عاشورایی محسوب میشد.
مردم تحت تأثیر اعلامیه و فرمان حسین زمان خویش، به خیابان‌ها ریخته و توطئه‌های رژیم را درهم شکستند.
امام راحل رحمه‌اللهدر این زمینه می‌فرماید:
(اگر قیام حضرت سیدالشهدا (علیه‌السلام) نبود، امروز هم ما نمی‌توانستیم پیروز بشویم. تمام این وحدت کلمه‌ای که مبدأ پیروزی ما شد، برای خاطر این مجالس عزاداری مجالس سوگواری و این مجالس تبلیغ و ترویج اسلام شد).[13]
سه. تأثیر فرهنگ عاشورا بر حفظ و تداوم انقلاب اسلامی
فرهنگ عاشورا نه تنها عامل پیدایش اصل انقلاب و زمینه‌ساز پیروزی آن در مراحل مختلف بوده است؛ بلکه همین فرهنگ عامل اساسی حفظ و تداوم انقلاب اسلامی نیز محسوب می‌گردد.
اگر انقلاب اسلامی بخواهد بر مبنای آن فرهنگی که شکل گرفته است تداوم یابد؛ باید توجه مستمری به همان فرهنگ داشته باشد: روحیه شهادت‌طلبی، آزادگی و شرف، عزت نفس، مبارزه با فروع ظلم و ستمگری، مخالفت با تخطّی از احکام اسلام و ... در عرصه‌های مختلف سیاست خارجی و روابط با دیگر کشورها و نیز عرصه سیاست داخلی از سیاست‌گذاری در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و غیره گرفته تا بخش‌های اجرایی و ... .
همه باید پایبند به آموزه‌های نهضت امام حسین (علیه‌السلام) و فرهنگ عاشورا باشند. اگر انقلاب اسلامی توانسته است از کلیه توطئه‌ها جان سالم به در برد؛ اگر جنگ تحمیلی هشت ساله که از سوی تمامی قدرت‌های جهانی پشتیبانی میشد نتوانست این انقلاب مردمی و اسلامی را از پای درآورد؛ اگر تهدیدهای دشمنان اسلام، امپریالیسم تبلیغاتی، محاصره اقتصادی، کودتای نظامی و ... هیچ‌کدام کوچک‌ترین خللی در عزم و اراده نظام اسلامی وارد نکرده است، همه و همه به دلیل همان فرهنگ عاشورایی ملت ایران بوده است.[14]
امام خمینی رحمه‌الله در این زمینه می‌فرماید:
(این محرّم را زنده نگه دارید. ما هر چه داریم از این محرم است. از این قتل سیدالشهدا است و شهادت او است. ما باید به عمق این شهادت و تأثیر این شهادت در عالم برسیم و توجه کنیم که تأثیر او هم امروز هم هست. اگر این مجالس وعظ و خطابه و عزاداری و اجتماعات سوگواری نبود، کشور ما پیروز نمی‌شد. همه در تحت بیرق امام حسین (علیه‌السلام) قیام کردند. الان هم می‌بینید که در جبهه‌ها وقتی که نشان می‌دهند آنها را، همه با عشق امام حسین (علیه‌السلام) است که دارند جبهه‌ها را گرم نگه می‌دارند).[15]
ایشان در جای دیگر می‌فرماید:
(فداکاری حضرت سیدالشهدا (علیه‌السلام) است که اسلام را برای ما زنده نگه داشته است ... باید بدانید که اگر بخواهید نهضت شما محفوظ بماند، باید این نهضت‌ها را حفظ کنید).[16]
پی نوشت ها
_________________________________
[1]. به عنوان نمونه ر.ک: زنجانی، عمید، انقلاب اسلامی ایران و ریشه آن؛ روحانی، سید حمید، نهضت امام خمینی رحمه‌الله؛ محمدی، منوچهر، تحلیلی بر انقلاب اسلامی؛ دوانی، علی، نهضت روحانیون ایران؛ کدیور، جمیله، رویارویی انقلاب اسلامی ایران و آمریکا و ... .
[2]. میشل فوکو، ایرانی‌ها چه رؤیای در سر دارند؟ ترجمه حسین معصومی همدانی.
[3]. به نقل از ضیافت‌های نظری بر انقلاب اسلامی (مجموعه مقالات) عبدالوهاب فراتی، ص297.
[4]. همان.
[5]. هاشم هاشم زاده هریسی، اصول فرهنگ و تعالیم عاشورا، چکیده مقالات گنگره بین المللی امام خمینی رحمه‌الله و فرهنگ عاشورا؛ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه‌الله، ص189.
[6]. قیام عاشورا در کلام و بیان امام خمینی رحمه‌الله، ص55.
[7]. همان، ص38.
[8]. صحیفه امام، ج17، ص56.
[9]. کواکیان، مصطفی، هفت قطره از جاری زلال اندیشه امام خمینی رحمه‌الله، ص 229.
[10]. راهپیمایی عظیم مردم ایران در روز اربعین برابر با 29/10/1357 بود که پس از 23 روز در 22/11/1357 انقلاب اسلامی پیروز شد.
[11]. صحیفه امام، ج16، ص 290.
[12]. همان، ص346.
[13]. صحیفه امام، ج 16، ص 346.
[14]. هفت قطره، همان، ص235.
[15]. صحیفه امام، ج 17، ص 58.
[16]. همان، ج 15، ص 331 و 230 و جهت مطالعه درباره تأثیرات فرهنگ عاشورا بر انقلای اسلامی ر.ک: فراتی، عبدالوهاب، ضیافتی نظری بر انقلاب اسلامی مجموعه مقالات، ص 91؛ فصلنامه حکومت اسلامی، سال هشتم، شماره اول بهار 82، (ش 28)، ص 396.
