پرسش:آیا دیگر ادیان به بهشت نمی‌روند؟ تکلیف این افراد در قیامت چیست بهشت یا جهنم؟

پرسش:آیا دیگر ادیان به بهشت نمی‌روند؟ تکلیف این افراد در قیامت چیست بهشت یا جهنم؟

پاسخ اجمالی:
قرآن و روایات به طور صریح اعلام می ‌دارد که تنها اسلام و تشیع که همان حقیقت اسلام ناب است از افراد پذیرفته می‌ شود و این به معنای آن نیست که همه مسلمانان و شیعیان اسمی وارد بهشت می ‌شوند؛ شرط رفتن به بهشت از نظر قرآن کریم ایمان و عمل صالح است.
اما در مورد افراد دیگر ادیان و مذاهب باید گفت: آنان به سه دسته تقسیم می‌ شوند که هر یک حکمی جداگانه دارند:
یک. با اسلام و تشیع آشنا شده؛ ولی به دلیل تعصّب یا عناد و لجاجت از پذیرفتن آن سرباز می ‌زنند. چنین افرادی به فرموده قرآن کریم اهل جهنم ‌اند.

دو. با اسلام و تشیع آشنا نیستند؛ ولی در جهالت خود مقصراند؛ یعنی، از وجود دینی به نام اسلام یا مذهبی به نام تشیع مطلع ‌اند؛ ولی با وجود همه امکانات و شرایط لازم برای جست‌ و جوی حقیقت اقدامی نمی‌ کنند. چنین افرادی در حد تقصیر خویش روز قیامت مجازات می ‌شوند.

سه. با اسلام آشنا نیستند و در جهالت خود نیز تقصیری ندارند؛ بلکه یا اصلاً به گوش‌شان نخورده یا آنکه امکان تحقیق و پژوهش برای آنان وجود نداشته است و تنها هر آنچه را به آنها رسیده (مثل مسیحیت و)...قبول کرده و به آن عمل نموده ‌اند. چنین افرادی اهل جهنم نیستند و خداوند آنان را مشمول عفو و رحمت خود قرار می ‌دهد و اعمال آنها را با میزان حقیقت ‌خواهی آنان و آنچه فکر می‌ نمودند حق است، می ‌سنجد.

پاسخ تفصیلی:
در این باره روایاتی را مطرح و در انتها نتیجه گیری می کنیم.
1 (عَنْ ضُرَیْسٍ الْکُنَاسِیِّ... قَالَ قُلْتُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ فَمَا حَالُ الْمُوَحِّدِینَ الْمُقِرِّینَ بِنُبُوَّهِ مُحَمَّدٍ ص مِنَ الْمُسْلِمِینَ الْمُذْنِبِینَ الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَ لَیْسَ لَهُمْ إِمَامٌ وَ لَا یَعْرِفُونَ وَلَایَتَکُمْ فَقَالَ أَمَّا هَؤُلَاءِ فَإِنَّهُمْ فِی حُفْرَتِهِمْ لَا یَخْرُجُونَ مِنْهَا فَمَنْ کَانَ مِنْهُمْ لَهُ عَمَلٌ صَالِحٌ وَ لَمْ یُظْهِرْ مِنْهُ عَدَاوَهً فَإِنَّهُ یُخَدُّ لَهُ خَدٌّ إِلَی الْجَنَّهِ الَّتِی خَلَقَهَا اللَّهُ فِی الْمَغْرِبِ فَیَدْخُلُ عَلَیْهِ مِنْهَا الرُّوحُ فِی حُفْرَتِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهِ فَیَلْقَی اللَّهَ فَیُحَاسِبُهُ بِحَسَنَاتِهِ وَ سَیِّئَاتِهِ فَإِمَّا إِلَی الْجَنَّهِ وَ إِمَّا إِلَی النَّارِ فَهَؤُلَاءِ مَوْقُوفُونَ لِأَمْرِ اللَّهِ قَالَ وَ کَذَلِکَ یَفْعَلُ اللَّهُ بِالْمُسْتَضْعَفِینَ وَ الْبُلْهِ وَ الْأَطْفَالِ وَ أَوْلَادِ الْمُسْلِمِینَ الَّذِینَ لَمْ یَبْلُغُوا الْحُلُمَ فَأَمَّا النُّصَّابُ مِنْ أَهْلِ الْقِبْلَهِ فَإِنَّهُمْ یُخَدُّ لَهُمْ خَدٌّ إِلَی النَّارِ الَّتِی خَلَقَهَا اللَّهُ فِی الْمَشْرِقِ فَیَدْخُلُ عَلَیْهِمْ مِنْهَا اللَّهَبُ وَ الشَّرَرُ وَ الدُّخَانُ وَ فَوْرَهُ الْحَمِیمِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهِ ثُمَّ مَصِیرُهُمْ إِلَی الْحَمِیمِ ثُمَّ فِی النَّارِ یُسْجَرُونَ ثُمَّ قِیلَ لَهُمْ أَیْنَمَا کُنْتُمْ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَیْنَ إِمَامُکُمُ الَّذِی اتَّخَذْتُمُوهُ دُونَ الْإِمَامِ الَّذِی جَعَلَهُ اللَّهُ لِلنَّاسِ إِمَاماً.

ضریس کناسی گوید: به امام باقر (علیه السّلام) عرض کردم قربانت گردم خداشناسانی که به محمد (صلی اللَّه علیه و آله) ایمان دارند و مسلمان هستند و از دنیا می ‌روند ولی امامی را نمی ‌شناسند و به ولایت شما معتقد نیستند پایان کار آنها چه خواهد شد؟ امام (علیه السّلام) فرموند: آنها در قبرهای خود خواهند ماند و از آنجا بیرون نخواهند گردید، هر کدام از آنها که کارهای نیک انجام داده باشند و عداوت و عنادی از آن‌ها نسبت به ما ظاهر نشده باشد از قبر او راهی به طرف بهشتی که خداوند در مغرب آفریده است باز می‌ گردد و روح و بشارت به قبر او می‌ رسد. این چنین آدمی در قبر خود (جایگاه برزخی خود) زندگی می‌ کند تا روز قیامت برپا شود، در آن هنگام در پیشگاه عدل خداوندی حاضر می‌ گردد و به حساب کار او می‌ رسند و خوبی‌ ها و بدیهای او را در نظر می‌ گیرند، در اینجا یا به طرف بهشت می ‌روند و یا به طرف دوزخ رهسپار می‌ شوند، وضع اینها بستگی به امر خداوند دارد. امام (علیه السّلام) فرمود: با مستضعفان و افرادی که عقل درستی ندارند و نیک و بد را از هم تمیز نمی ‌دهند و با اطفال و فرزندان مسلمانان که هنوز به سن بلوغ نرسیده ‌اند همین گونه رفتار می‌ گردد، اما ناصبیان (دشمنان اهل بیت) که اهل قبله هستند، برای آنها هم خطّی از قبر (جایگاه برزخی او) به طرف دوزخ کشیده می شود. این دوزخ را خداوند در مشرق خلق کرده است و از آن دوزخ شعله‌ های آتش و دود و گرمی به قبرش وارد می‌ گردد و او را معذّب می‌ کند و بعد از این هم راه آنها به جهنم (جهنّم اخروی) ختم می‌ شود، و در آن جا نگهداری می‌ گردند و به آنها می‌ گویند شما غیر از خدا به دیگران توجه کردید، کجا هست آن امامی که خود اختیار کردید و امام منصوب از طرف خدا را رها نمودید.) (الکافی ج: 3 ص: 247 ( در این حدیث شریف بیان شده که افراد مسلمان صالح غیر شیعه که بغض اهل بیت (ع) را نداشته باشند، در عالم برزخ وارد جهنّم نمی شوند ولی وارد بهشت برزخی هم نمی شوند بلکه در جایگاه برزخی خود می مانند و از بهشت برزخی راهی به سوی جایگاه برزخی او باز می شود تا او از راه دور از نعمتهای بهشتی بهرمند شود.

2 (قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی تَفْسِیرِهِ سُئِلَ الْعَالِمُ (ع) عَنْ مُؤْمِنِی الْجِنِّ یَدْخُلُونَ الْجَنَّهَ فَقَالَ لَا وَ لَکِنْ لِلَّهِ حَظَائِرُ بَیْنَ الْجَنَّهِ وَ النَّارِ یَکُونُ فِیهَا مُؤْمِنُو الْجِنِّ وَ فُسَّاقُ الشِّیعَه.

از امام معصوم (ع) پرسیده شد که آیا مومنان جنّ به بهشت می روند فرمودند: نه ولی برای خدا جایگاه هایی است بین بهشت و جهنّم که مومنان جنّ و شیعیان فاسق در آن خواهند بود.) (بحار الأنوار ج 60 ص 291) در این روایت به وضوح بیان شده که شیعیان فاسق در آخرت به بهشت نمی روند ولی به جهنّم نیز نمی روند. البته باید توجّه داشت که مراد از شیعه فاسق، شیعه اسمی نیست بلکه مراد کسانی هستند که حقیقتاً محبّت اهل بیت را دارند و ولایت را حقّ مسلّم آنها می دانند ولی اهل عمل نیستند. امّا کسانی که فقط اسماً شیعه هستند ولی در دل محبّت اهل بیت را ندارند شیعه محسوب نمی شوند.

3 (مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ الزُّرَقِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ ع قَالَ إِنَّ لِلْجَنَّهِ ثَمَانِیَهَ أَبْوَابٍ بَابٌ یَدْخُلُ مِنْهُ النَّبِیُّونَ وَ الصِّدِّیقُونَ وَ بَابٌ یَدْخُلُ مِنْهُ الشُّهَدَاءُ وَ الصَّالِحُونَ وَ خَمْسَهُ أَبْوَابٍ یَدْخُلُ مِنْهُ شِیعَتُنَا وَ مُحِبُّونَا وَ بَابٌ یَدْخُلُ مِنْهُ سَائِرُ الْمُسْلِمِینَ مِمَّنْ یَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ لَمْ یَکُنْ فِی قَلْبِهِ مِقْدَارُ ذَرَّهٍ مِنْ بُغْضِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ.

محمد بن فضیل گوید: امام صادق علیه السّلام فرمود: علی علیه السّلام فرمودند: بهشت هشت در دارد، دری که از آن پیامبران و صدیقان وارد می‌ گردند، دری که شهداء و صالحان از آن می ‌آیند، و پنج در است که شیعیان و دوستان ما از آنها وارد خواهند شد و از در هشتم سایر مسلمانان وارد می‌ شوند و آنها کسانی می‌ باشند که بر وحدانیت خدا گواهی دهند و ذرّه ‌ای بغض ما را در دل نداشته باشند.) (بحار الأنوار ج 69 ص 159) به قرینه روایت قبلی به نظر می رسد که مراد از شیعیان و محبّان اهل بیت (ع) در این روایت، شیعیان و محبّان غیر فاسقند.

4 (عَنْ زُرَارَهَ قَالَ سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع وَ أَنَا جَالِسٌ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَهِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها یَجْرِی لِهَؤُلَاءِ مِمَّنْ لَا یَعْرِفُ مِنْهُمْ هَذَا الْأَمْرَ فَقَالَ لَا إِنَّمَا هَذِهِ لِلْمُؤْمِنِینَ خَاصَّهً قُلْتُ لَهُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ أَ رَأَیْتَ مَنْ صَامَ وَ صَلَّی وَ اجْتَنَبَ الْمَحَارِمَ وَ حَسُنَ وَرَعُهُ مِمَّنْ لَا یَعْرِفُ وَ لَا یَنْصِبُ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ أُولَئِکَ الْجَنَّه.

زراره گوید: از امام صادق علیه السّلام سؤال شد و من هم در آن جا بودم که تفسیر (مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَهِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها هر که با حسنه ای به آخرت بیاید برای او ده تا مثل آن است) چیست؟ آیا کسانی که معتقد به امامت شما نیستند مشمول این آیه می ‌باشند؟ امام فرمودند خیر این فقط برای مؤمنان می‌ باشد. عرض کردم خداوند شما را سلامت بدارد، کسانی از مخالفین که شما را هم به امامت قبول ندارند، وجود دارند که روزه می‌ گیرند، نماز می‌ خوانند و اهل ورع و تقوا می ‌باشند ولی با شما عناد ندارند امام فرمودند: این جماعت وارد بهشت می‌ گردند و مشمول رحمت خداوند می ‌شوند.) (بحار الأنوار ج 69 ص 163)

5 (الْأَعْمَشِ عَنِ الصَّادِقِ ع أَصْحَابُ الْحُدُودِ فُسَّاقٌ لَا مُؤْمِنُونَ وَ لَا کَافِرُونَ وَ لَا یَخْلُدُونَ فِی النَّارِ وَ یَخْرُجُونَ مِنْهَا یَوْماً مَّا وَ الشَّفَاعَهُ لَهُمْ جَائِزَهٌ وَ لِلْمُسْتَضْعَفِینَ إِذَا ارْتَضَی اللَّهُ دِینَهُمْ.

اعمش از امام صادق علیه السّلام روایت می‌ کند که فرمودند: آنهایی که حدّ بر آنها جاری شده، نه مؤمن هستند و نه کافر، آنها، در آتش جاودان نخواهند ماند و روزی از آنجا آزاد خواهند شد و شفاعت به آنها خواهد رسید، ولی مستضعفان، خداوند باید از آنها راضی گردد.) (بحار الأنوار ج 69 ص 159) در این روایات، اصحاب حدود نه کافر و نه مومن بلکه فاسق قلمداد شده اند. و اصحاب حدود کسانی هستند که مستحقّ حدّ شرعی هستند یعنی گناهانی را مرتکب شده اند که به موجب آنها مستحقّ حدّ شرعی شده اند مثل زنا، شرب خمر، قتل و... اینها اگر شیعه هم باشند ابتدا باید وارد جهنّم شوند لکن تا ابد در جهنّم نمی مانند بلکه بعد از مدّتی از جهنّم نجات یافته و وارد بهشت می شوند امّا به قرینه روایات قبلی معلوم است که اینها بلا فاصله وارد بهشت نمی شوند بلکه بعد از خروج از جهنّم ابتدا بین بهشت و جهنّم قرار می گیرند و مدّتی بعد وارد درجات پایین بهشت می شوند.

6 (عَنْ أَبِی خَدِیجَهَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَهً وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا فَقَالَ لَا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَهً إِلَی النَّصْبِ فَیَنْصِبُونَ وَ لَا یَهْتَدُونَ سَبِیلَ أَهْلِ الْحَقِّ فَیَدْخُلُونَ فِیهِ وَ هَؤُلَاءِ یَدْخُلُونَ الْجَنَّهَ بِأَعْمَالٍ حَسَنَهٍ وَ بِاجْتِنَابِ الْمَحَارِمِ الَّتِی نَهَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْهَا وَ لَا یَنَالُونَ مَنَازِلَ الْأَبْرَار.

ابو خدیجه گوید: امام صادق علیه السّلام در تفسیر آیه شریفه إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَهً وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا، فرمودند: یعنی راهی ندارند تا ناصبی شوند و دشمنی کنند و به طرف حق هم هدایت نمی‌ شوند تا به حق عمل کنند و یا حق را قبول کنند، اینها اگر کارهای نیک انجام دهند و از محرمات دست بر دارند وارد بهشت می‌ گردند ولی مقام نیکان را پیدا نخواهند کرد.) (بحار الأنوار ج 69 ص 160)

7 (عَنْ أَبِی الصَّبَّاحِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع أَنَّهُ قَالَ فِی الْمُسْتَضْعَفِینَ الَّذِینَ لَا یَجِدُونَ حِیلَهً وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا لا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَهً فَیَدْخُلُوا فِی الْکُفْرِ وَ لا یَهْتَدُونَ فَیَدْخُلُوا فِی الْإِیمَانِ فَلَیْسَ هُمْ مِنَ الْکُفْرِ وَ الْإِیمَانِ فِی شَیْ‌ء.

ابو الصباح گوید: امام باقر علیه السّلام درباره مستضعفان فرمودند: آنها راهی پیدا نمی‌ کنند تا وارد کفر شوند و بطرف ایمان هم هدایت نمی‌ گردند تا مؤمن شوند، آنها نه کافر هستند و نه مؤمن.) (بحار الأنوار ج 69 ص 162)

8 (عَنْ عَبْدِ الْغَفَّارِ الْجَازِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِنَّ الْمُسْتَضْعَفِینَ ضُرُوبٌ یُخَالِفُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ مَنْ لَمْ یَکُنْ مِنْ أَهْلِ الْقِبْلَهِ نَاصِباً فَهُوَ مُسْتَضْعَفٌ.

عبد الغفار جازی گوید: امام صادق علیه السّلام فرمودند: مستضعفان گروه‌ هائی می‌ باشند که پاره ‌ای با پاره ‌ای دیگر مخالفت دارند، هر کس از اهل قبله به حدّ ناصبی نرسد او مستضعف است.) (بحار الأنوار ج 69 ص 159)

9 (عَنْ أَبِی حَنِیفَهَ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ مَنْ عَرَفَ الِاخْتِلَافَ فَلَیْسَ بِمُسْتَضْعَف.

ابو حنیفه که یکی از شیعیان است گوید: امام صادق علیه السّلام فرمودند: هر کس اختلاف در عقائد و آراء را بشناسد مستضعف نیست.) (بحار الأنوار ج 69 ص 162)

10 (عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع مَنْ عَرَفَ اخْتِلَافَ النَّاسِ فَلَیْسَ بِمُسْتَضْعَفٍ.

ابو بصیر گوید: امام صادق علیه السّلام فرمودند: هر که به اختلاف مردم آشنا باشد و آن را دریابد از مستضعفان به شمار نمی‌ رود.) (بحار الأنوار ج 69 ص 162)

11 (عَنْ زُرَارَهَ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع وَ أَنَا أُکَلِّمُهُ فِی الْمُسْتَضْعَفِینَ أَیْنَ أَصْحَابُ الْأَعْرَافِ أَیْنَ الْمُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ أَیْنَ الَّذِینَ خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً أَیْنَ الْمُؤَلَّفَهِ قُلُوبُهُمْ أَیْنَ أَهْلُ تِبْیَانِ اللَّهِ أَیْنَ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَهً وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا فَأُولئِکَ عَسَی اللَّهُ أَنْ یَعْفُوَ عَنْهُمْ وَ کانَ اللَّهُ عَفُوًّا غَفُوراً.

زراره گوید: من با حضرت باقر علیه السّلام درباره مستضعفان گفتگو می ‌کردم، امام فرمودند: اصحاب اعراف کجا هستند، آنها که به رحمت خداوند امیدوارند کجا می ‌باشند، آنها که کارهای نیک و بد را به هم آمیخته ‌اند چه می‌ کنند. کسانی که باید دلهای آنها را به دست آورد و از دین رم نداد در کجا می‌ باشند، آنها که خداوند موضوعات را برای آنها روشن کرده در کجا هستند، مستضعفان از مردان و زنان و کودکان در کجا زندگی می‌ کنند آن‌ها که راهی ندارند تا هدایت شوند، امید است خداوند از آنها درگذرد و مورد عفو قرار دهد.) (بحار الأنوار ج 69 ص 164)
نتیجه بحث:
1 شیعیان غیر فاسق اهل بهشتند لکن مرتبه بهشت آنها تابع درجه ایمان و عمل آنهاست.

2 شیعیان فاسق اگر فسقشان در حدّ زیاد باشد ابتدا وارد جهنّم شده و بعد از مدتی به حدّ فاصل بین بهشت و جهنّم منتقل می شوند و در نهایت وارد درجات پایین بهشت می شوند. ولی اگر فسق آنها متوسّط باشد وارد جهنّم نمی شوند بلکه بین بهشت و جهنّم منتظر شفاعت اولیاء الهی می مانند و در نهایت به درجات پایین بهشت بار می یابند. امّا اگر فسق آنها اندک باشد بنا به برخی روایات که در اینجا ذکر نشد در برزخ معذّب می شوند ولی در آخرت وارد بهشت می شوند. همچنین همه این سه گروه در برزخ معذّب خواهند بود.

3 کفّار، مشرکین، و مسلمانان ناصبی که با اهل بیت (ع) عداوت دارند، اهل جهنّم اند.

4 مسلمانان غیر شیعه که عداوتی با اهل بیت (ع) ندارند، اگر فاسق باشند اهل جهنّمند چون وقتی شیعه فاسق اهل جهنّم شد غیر شیعه فاسق به نحو اولی اهل جهنّم است لکن امید نجات برای این گروه نیز وجود دارد به خصوص اگر اهل بیت (ع) را محترم بدانند.

5 مسلمانان غیر شیعه و غیر ناصبی اگر اهل ورع باشند و راه تقوا پیش بگیرند اهل بهشتند لکن به درجات بالای بهشت نمی رسند. البته به شرط آنکه حقیقتاً از درک حقّانیّت اهل بیت (ع) قاصر باشند. امّا اگر قدرت درک حقّ و باطل را در مساله امامت داشته باشند ولی عمداً در این باره تحقیق نکنند، به این راحتی نمی توان آنها را اهل بهشت دانست گرچه حکم به جهنّمی بودن آنها نیز آسان نیست. شاید بتوان اینها را هم در ردیف مسلمانان غیر شیعه ی فاسق و غیر معاند قرار داد چون تحقیق در مساله امامت بر آنها واجب بوده است. امّا اگر کسی که به گمان خود قدرت فهم را در این زمینه دارد، تحقیق کند ولی حقّانیّت شیعه برای او ثابت نشود، او معذور است و در حقیقت چنین کسی قدرت درک لازم را در این رابطه ندارد بلکه خودش خودش را اهل درک می پندارد. لذا چنین کسی در جرگه مستضعفین فکری است. چنین کسی اهل اجتهاد و فهم نیست بلکه اهل سواد و حفظ و ارائه مطالب است. مستضعف فکری بودن مستلزم بی سواد یا کم سواد بودن نیست بلکه حتّی ممکن است یک شخص مجتهد و دانشمند در برخی علوم نیز در بحث اعتقادات مستضعف فکری باشد، و نتواند در میان انبوه آراء و ادلّه، رأی و دلیل درست را تشخیص دهد. امّا اگر کسی حقیقتاً اهل فهم باشد و در این رابطه تحقیق کرده و حق را دریابد ولی تحت تاثیر هوای نفس، آن را نپذیرد، یقیناً چنین کسی اهل جهنّم خواهد بود بلکه چنین کسی از بدترین ساکنان جهنّم است. چون عدم اعتراف او به حقیقت باعث انحراف دیگران نیز می شود. این گروه در واقع ناصبی های پنهانند که آشکارا با اهل بیت (ع) دشمنی نمی کنند ولی در دل از آنها روی گردانند. اینها به صراحت بر ضدّ اهل بیت (ع) سخن نمی گویند ولی معارف آنها و اعتقادات شیعه را که از اهل بیت (ع) گرفته اند به باد انتقاد و فحش می گیرند و چه بسا فتوا به شرک شیعه می دهند. عدم اظهار دشمنی اینها با اهل بیت (ع) نیز عمدتاً از آن جهت است که اکثر علمای اهل سنّت محبّت اهل بیت (ع) را بنا به آیه (... قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّهَ فِی الْقُرْبی...) (الشوری: 23) واجب شرعی دانسته اند. لذا اینها از ترس واکنش اکثر علمای اهل سنّت دشمنی خود را به زبان نمی آورند ولی در عمل، سعی می کنند هر اثری را که مربوط به اهل بیت می باشد، نابود کنند.

6 مستضعفین فکری (کسانی که قدرت تشخیص حقّ و باطل را ندارند) و نیز اطفال و افراد دیوانه به اراده ی خدا واگذار می شوند تا خدا با علم جامع خود وضع ایشان را مشخّص سازد و البته روشن است که رحمت خدا بر غضبش غلبه دارد. لذا اینان در نهایت یقیناً بهشتی خواهند بود لکن بهشت آنها تابع درجه ی وجودی آنها بود.

7 اهل ادیان دیگر نیز اگر عنادی با حقّ نداشته باشند و فاقد قدرت تحقیق باشند و به آن مقدار از حقیقت که رسیده اند عمل نموده باشند، پاداش داده خواهند شد. امّا اگر قدرت تحقیق داشته باشند و درباره ی دین حقّ تحقیق نکنند مجازات خواهند شد اگر چه جهنّم آنها ابدی نخواهد بود. نیز اگر حقیقتاً و بدون غرض تحقیق کنند ولی حقّانیّت اسلام برای اثبات نشود، معذور خواهند بود. ولی در حال درجه بهشت اینان در حدّ بهشت یک مومن شیعه نخواهد بود. چرا که بهشت تجّسم عمل و اخلاق و اعتقاد است و چنین کسی یقیناً فاقد برخی اعتقادات درست و اعمال الهی می باشد.