درباره دعا کردن، موانع استجابت دعا و آداب دعا، توضیح دهید.
گاهی گمان نمی کنی ولی خوب می شود
گاهی نمی شود که نمی شود که نمی شود
گاهی هزار دوره دعا بی اجابت است
گاهی نگفته قرعه به نام تو می شود
گاهی گدای گدایی و بخت با تو یار نیست
گاهی تمام شهر گدای تو می شود ...
از مکاتبه تان با ما، که نشانگر اعتماد شما به این مرکز است خرسندیم و خوشحالیم مخاطبمان فردی مذهبی است که در مواجهه با دغدغه های ذهنی اش، اقدام به مشاوره خواهی می کند. این را بدانید که یکی از نشانه های افراد عاقل و پویا، کسب آگاهی در زمینه های مورد نیاز است. به خاطر این فهم زیبا به شما تبریک گفته و امیدواریم راهنمای خوبی برایتان باشیم.
پرسشگر گرامی؛ مساله ای که از اهمیت زیادی برخوردار است، توجه به حقیقت دعا و پی بردن به ارزش دعاست؛ اینکه به دعا تنها به چشم وسیله ای برای گرفتن حاجت نگاه نکنیم؛ نه اینکه حاجات خود را از طریق دعا نخواهیم، خیر، بلکه مقصودم این است که بدانیم نفس دعا کردن، عبادت است و دعا کننده چه حاجت بگیرد و چه نگیرد عبادت کرده و به خداوند نزدیک شده است.
امام باقر (علیه السلام) می فرمایند: (افضل العبادة الدعا؛ دعا برترین عبادت است.) (میزان الحکمه،ج4، ص1644) در روایتی از امام صادق (علیه السلام) آمده که: (دعا کن و مگو کار، گذشته است (و آنچه مقرر شده همان می شود) همانا نزد خداوند عزوجل مقام و منزلتی است که جز با درخواست به دست نمی آید.) (همان،ص1646)
در این روایات تنها بحث از فضیلت و عبادت بودن دعا و ارزش خود دعاست و هیچ بحثی از گرفتن حاجت و نگرفتن آن به میان نیامده است، تا ما ارزش حقیقی دعا را درک کرده و با شوق و رغبت به سوی آن بشتابیم.
مسأله اجابت دعا از مسائل قطعی در همه ادیان الهی است. قرآن مجید می فرماید: (اذا سئلک عبادی عنی فانی قریب اجیب دعوه الداع اذا دعان؛ هرگاه بندگان من از تو درباره من بپرسند (بگو) من نزدیکم، و دعای دعاکننده را به هنگامی که مرا بخواند اجابت می کنم) (سوره بقره، آیه 186)
گاهی این سوال به ذهن انسان می رسد که اگر خداوند صدای ما را می شنود، به دعا و درخواست ما آگاه است، توانایی اجابت هم دارد و خودش فرموده: از من بخواهید تا اجابت کنم؛ پس چرا برخی اوقات شاهد اجابت سریع دعاهای خود نیستیم؟ آیا خدا ما را فراموش کرده است؟ می دانیم که فراموشی در خداوند راه ندارد. پس علت چیست؟
در پاسخ به این سوال متذکر می شویم که هیچ دعایی خالی از نوعی اجابت نیست؛ زیرا همانطور که گفتیم، دعا نوعی عبادت و پرستش است و در هر عبادتی که با قصد قربت انجام می شود؛ یعنی عبادت کننده تصمیم دارد به خدای خود نزدیک شود و به کمالات ذات اقدس اله آراسته گردد، خالی از اثر قربی نیست.
بنابر این، همین که دعا و عبادت با خلوص نیت و شرایط لازم انجام می شود، در همان لحظه به اجابت می رسد و اثر معنوی خود را بر روح و جان انسان می گذارد و با استمرار این حالت است که آدمی به تدریج مظهر نورانیت و اسماء و صفات کمالیه حق تعالی شده، به کمال و سعادت شایسته خود می رسد. امام صادق (علیه السلام) فرمود: (شما را به دعا سفارش می کنم، زیرا با هیچ عمل دیگری همچون دعا، به خدا نزدیک نمی شوید.)
پرسشگر محترم؛ دعاها نه تنها عبادت محسوب شده و برکات ویژه ای دارد بلکه ذخیره ای است برای روزی که فقیر و تنها در پیشگاه حق تعالی ایستاده ایم. امام سجاد (علیه السلام) فرمودند: (دعای مومن از سه حال خارج نیست؛ یا برایش ذخیره می گردد، یا در دنیا بر آورده می شود، یا بلایی را که می خواهد به او برسد دفع می کند.) (همان / ج 4 ح 5723)
در خصوص استجابت دعا، توجه به یک نکته لازم و ضروری است؛ اینکه رسیدن به هر خواسته ای راه خود را دارد و باید از مسیر طبیعی خودش بدان دست یافت. البته در کنار تلاش فردی و اجتماعی موضوع دعا هم سفارش شده است و باعث جلب عنایت و کمک خداوند می شود. به عبارت دیگر باید برخاست و دعا کرد؛ نه اینکه نشست و دعا کرد. دعا کردن نشستنی و بدون تلاش نیست. دعا برای کسی مفید است که در مسیر قرار دارد و عملا تلاش می کند و نهایت سعی خود را برای رسیدن به اهداف خود در زندگی انجام می دهد. چنین کسی بسیار موفق خواهد بود و برای او رسیدن به خواسته ها و استجابت دعاها دور از انتظار نیست. هیچ کجای دین ما نگفته که با دعا کردن امورات زندگی را اداره کنید. وظیفه ما تلاش و کوشش و عمل به دستورات دینمان است و دعا در کنار تلاش خود ماست که معنی پیدا می کند و گرنه دعا اثری نخواهد داشت ( و ان لیس للانسان الا ما سعی . برای انسان بهره ای جز سعی و کوشش او نیست. آیه 39 سوره مبارکه نجم).
همچنین به یاد داشته باشید که زمینه به ثمر نشستن درخت دعا و نیایش چند چیز است که بدون فراهم آمدن آن ها، اجابتی که مد نظر نیایشگر است، محقق نخواهد شد که عبارتند از : رفع موانع و ایجاد شرایط و آداب دعا کردن؛ خیلی اوقات ما موانع اجابت دعا را برطرف نکرده و شرایط لازم را فراهم نکرده ایم و انتظار داریم دعاهایمان به سرعت مستجاب شوند. البته اگر موانع استجابت دعا رفع و شرایط محقق شود و خواسته ما با حکمت خداوند در تعارض نباشد، اجابت، انشاءالله حتمی است و رعایت آداب، جنبه کمکی دارد و در تسریع اجابت موثر است و نه در اصل اجابت. بر این اساس درادامه، توضیحاتی مربوط به موانع استجابت دعا و آداب دعا کردن خدمتتان تقدیم می شود که امیدواریم مفید واقع گردد.
*** موانع استجابت دعا :
1. گناهان فردی
یکی از عوامل مهمی که رابطه انسان با خدای متعال را ضعیف نموده و مانع اجابت دعا می شود، نافرمانی از دستورهای خداست.
امام باقر(علیه السلام) در این باره فرمود: بنده حاجتی ازخدا طلب می کند و مقرر می شود آن حاجت در زمانی برآورده شود; پس در این فاصله، او گناهی مرتکب می شود و در نتیجه، خداوند می فرماید: حاجت این بنده برآورده نشود و از آن محروم شود؛ چون او خشم و غضب مرا برانگیخت و همین باعث محروم شدن اوست.
ممکن است بفر مائید: بسیارند کسانی که اهل گناهند و هر چه از خدا می خواهند به آنها می دهد و هستند کسانی که گناه نمی کنند ولی دعایشان مستجاب نمی شود؛ پاسخ شما را با ذکر یک حدیث بیان میکنم. امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: (همانا بنده دعا میکند و خداوند عزوجل به دو فرشته می فرماید: من دعای او را مستجاب کردم حاجتش را نکهدارید، زیرا دوست دارم صدای او را بشنوم؛ و همانا بنده دعا میکند و خدای تبارک و تعالی می فرماید : زود خواسته اش را برآورید که من خوش ندارم صدای او را بشنوم.)(میزاان الحکمه،ج 4، ص 168) البته باید توجه داشته باشیم که ما نمی توانیم درباره دیگران قضاوت کنیم و بگوییم فلان شخص که هر چه از خدا می خواهد به وی عطا می شود از این دسته افراد است.
2. گناهان اجتماعی
گناهان اجتماعی - مثل ترک امر به معروف و نهی از منکر - باعث عدم اجابت دعا است. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند: (اگر امر به معروف و نهی از منکر را ترک کنید، بدترین شما بر شما چیره خواهند شد، آن گاه نیکان شما دست به دعا برمی دارند، ولی اجابت نمی شود).
3. لقمه حرام
استفاده از درآمد حلال و پاکیزه از دیگر شرایط اجابت دعا است که امروزه بیش از هرزمان دیگر لازم است به آن توجه شود. لقمه حرام تا 40 روز مانع استجابت دعا می شود.
4. قساوت قلب
گناهان زیاد که منجر به قساوت و سنگدلی می شدند از عوامل دیگر عدم استجابت دعا می باشد. امام صادق (علیه السلام) می فرماید: خداوند دعایی که از قلب قسی برخاسته باشد اجابت نمی کند.
توضیح قساوت دل :
(سر اینکه قلب طوری می شود که نه خیری از آن می جوشد و نه نصیحتی در آن فرو می رود، آن است که اگر دلی بیراهه رفت و در خود نیت های پلید پروراند مشمول خشم خدا خواهد شد و خداوند سبحان این قلب را قسی می کند؛ چنانچه اگر مدتی به راه افتاد و در خویش اخلاص و نیت های خیر را پروراند مشمول مهر خدا می گردد و خدای رحیم در آن دل ظهور کرده و آن صاحبدل، مظهر رحمت خدا می شود...
بنابراین پیروی پیامبر (صلی الله علیه و اله) و انجام عمل صالح، زمینه می شود تا خدای سبحان قلب را رئوف و مهربان کند؛ چنانکه پیمان شکنی و پیروی نکردن از پیامبر (صلی الله علیه و اله) زمینه می شود تا خدای متعال آن دل را سنگین و درب آن را ببندد و اگر دل کسی بسته شد, نه راه سعادت خود را می بیند و نه بر فرض دیدن راه آن را طی می کند...) (تفسیر موضوعی, ج 12, ص231 و232 از علامه جوادی آملی)
5. غفلت قلب
دعا یعنی درخواست از خدای متعال برای برآورده ساختن حاجتی می باشد و طبیعی است که این ارتباط در صورتی مؤثر است که فقط ظاهر دعا مورد توجه نباشد، بلکه در باطن انسان توجه به خدا و تضرع به پیشگاه او شکل بگیرد و انسان فقط خدا را مؤثر در امور بداند. رسول اکرم صلی الله علیه وآله می فرماید : (اعلموا ان الله لا یقبل دعاءً عن قلب غافل)؛ (بدانید که خداوند دعائی که از قلب غافل برخاسته باشد قبول نمی کند).(میزان الحکمه،ج 2، ص 875)؛ در واقع خدای متعال این گونه بندگان خود را تأدیب و تربیت می کند تا از راه خطا بازگشته و مسیر صحیح هدایت الهی را در زندگی خود انتخاب کنند.
6. منافات داشتن با حکمت الهی
خدای متعال بر اساس حکمت خود، این عالم را طبق قوانین خاص اداره می کند و هیچگاه، این قوانین را نقض نمی کند. بنابراین استجابت دعا باید از مسیر قوانین و سنن الهی جریان یابد و اگر دعایی نقض کننده این مطلب باشد، مستجاب نمی شود؛ زیرا خدای متعال فقط کریم نیست؛ بلکه حکیم نیز هست و هیچ صفتی از صفات او، صفت دیگرش را نقض نمی کند. امام علی‌علیه السلام می فرماید: (ان الله سبحانه لا ینقض حکمته فلذلک لا یقع الاجابة فی کل دعوة)؛ (خداوند سبحان حکمت خویش را نقض نمی کند بنابراین هر دعایی را مستجاب نمی سازد).(میزان الحکمه، ج 2، ص 876)
7. عدم مصلحت
گاهی انسان از خداوند چیزهایی را درخواست می نماید و فکر می کند اجابت آن به نفع او می باشد؛ حال آنکه در واقع اجابت آن درخواست، به ضرر او است. این سخن، اشاره به آیه 216 سوره (بقره) دارد که می فرماید: (عَسی أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ عَسی أَنْ تُحِبُّوا شَیْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَکُمْ...)؛ (چه بسا چیزی را خوش نداشته باشید حال آنکه خیر شما در آن است و یا چیزی را دوست داشته باشید، حال آنکه شرّ شما در آن است...). و همه اینها به خاطر جهل و یا محدودیت‌هایی است که در انسان وجود دارد.
8. شتاب و عجله
امام صادق (علیه السلام) فرمود: همیشه مؤمن در خیر و آسایش است تا هنگامی که عجله نکند. در غیر این صورت ناامید می شود و دعا را ترک می کند. به درستی که بنده هنگامی که دعا می کند خداوند متعال در صدد برآورده ساختن حاجت اوست تا زمانی که او عجله نکند. *** آداب دعا کردن :
1. بسم الله گفتن
پیامبر خدا (صلی الله علیه و اله) فرمودند:( دعایی که با بسم الله الرحمن الرحیم آغاز گردد رد نمی شود.) (میزان الحکمه، ح 5620)
2. تمجید خداوند
امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:( در کتاب امیر المومنین (علیه السلام) آمده است که پیش از درخواست چیزی از خدا، باید او را ستود. پس هرگاه خدای عز و جل را خواندی (ابتدا) او را تمجید کن. (راوی می گوید:) عرض کردم: چگونه تمجیدش کنم؟ حضرت فرمود: می گویی: یا من هو اقرب من حبل الورید، یا من یحول بین المرء و قلبه، یا من هو بالمنظر الاعلی، یا من لیس کمثله شیء؛ای کسی که از رگ گردن به من نزدیکتر است، ای کسی که میان انسان و دلش حائل می شود، ای کسی که در بالاترین چشم انداز است، ای کسی که مانند ندارد). (همان، ح 5622)
3. صلوات فرستادن بر پیامبر و خاندانش (صلوات الله علیهم اجمعین)
امام علی (علیه السلام) می فرمایند: (هر گاه از خدای سبحان درخواستی داری ابتدا بر پیامبر اسلام (صلی الله علیه و اله) درود فرست، سپس حاجت خود را بخواه؛ زیرا خدا بزرگوارتر از آنست که از دو حاجت درخواست شده، یکی را برآورد و دیگری را باز دارد) (نهج البلاغه، حکمت 361)
4. نام بردن حاجت در دعا
امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: (راستی خدای تبارک و تعالی می داند که بنده هر گاه به درگاهش دعا کند چه می خواهد ولی او دوست دارد که حوائج به درگاه او شرح داده شود؛ پس چون به درگاه او دعا کردی حاجتت را نام ببر). (اصول کافی, ج6، ص 43)
5.اصرار در دعا
امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: (خداوند بد دارد که بنده ها بر یکدیگر در انجام حاجت اصرار ورزند و اصرار را نسبت به خودش دوست دارد؛ خداوند عز و جل دوست می دارد که از او درخواست و آنچه نزد اوست خواهش شود.) (همان، ص 41)
لازم به ذکر است که بهتر است در عین اصرار بر دعا، صلاح کار خود را به خداوند واگذار کرد؛ یعنی از طرفی در دعا اصرار کنیم چون خود خدا دستور داده است و از طرف دیگر برآورده شدن یا نشدن آن را به خداوند واگذار کنیم چون او صلاح بندگان را از هر کسی بهتر می داند و ما به صلاح کار خود آگاه نیستیم.
6.اعتراف به گناه
امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: ((در دعا) ابتدا باید خدا را ستود، سپس به گناه اعتراف نمود و آن گاه حاجت را خواست) (میزان الحکمة, ح 5630)
7. یقین و اعتماد به دعا
امام صادق (علیه السلام): (دعا پایگاه اجابت است چنانچه ابر پایگاه باران است.) (اصول کافی،ج6، ص29)
8. رعایت ادب در دعا
بعنوان مثال: دعا با صدای بلند و طلبکارانه نباشد؛ در هنگام دعا رو به قبله و با وضو و بهتر است از زبان معصومین باشد؛ چرا که آنها ادب در گفتار، نحوه ی در خواست و نیازها را به بهترین شکل بیان نموده اند.
9. اخلاص در دعا
امام علی (علیه السلام): (اخلص فی المسالة لربک، فان بیده العطاء و الحرمان و اکثر الاستخارة؛ در دعا با اخلاص پروردگارت را بخوان که بخشیدن و محروم کردن بدست اوست و فراوان از خدا درخواست خیر و نیکی داشته باش.) (نامه ی31 نهج البلاغه، بند 17 و 18)
10. دعا کردن در زمان هایی که امید اجابت است
بهترین زمان برای دعا کردن این است که سحرگاه برخیزید و چند آیه قرآن بخوانید و چند رکعت از نماز شب را خوانده و آن گاه با تضرع و خشوع دعا کنید. از مجموع روایات بر می آید که اوقات ذیل، زمان اجابت دعا است :
- هنگام نزول باران
- هنگام ظهر
- بعد از ادای فریضه
- قنوت نماز وتر
- وقت سحر
- پس از مغرب
- زمان قرائت قرآن
- هنگام اذان
- زمان شکستن دل
- شب قدر
- روز عرفه
- میلاد و شهادت ائمه اطهار
- و همچنین دعای بیمار در حق عیادت کننده
11. دعا در هنگام آسایش و راحتی
امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: (دعا در حال آسایش و عافیت، نیازمندیهای حال بلا را برمی آورد (یعنی مانع نزول بلا می شود). حضرت در حدیثی دیگر فرمود: هر که را خوش آید که در حال سختی دعایش به اجابت رسد، در حال راحتی بسیار دعا کند.) (اصول کافی،ج6، ص 33)
12.دعا همراه با تضرع
خداوند در قرآن کریمش فرمود: (ادعوا ربکم تضرعا و خفیة؛ بخوانید پروردگارتان را در حال تضرع و ترس) (سوره ی اعراف, 155)
امام حسین (علیه السلام) می فرمایند: (رسول خدا (صلی الله علیه و اله) در هنگام ابتهال و دعا مانند بینوایی که غذا می طلبد, دستانش را بالا می برد) (میزان الحکمة، ح 5633)
13. انجام کار نیک
همانطور که گناه مانع استجابت دعا و سبب محرومیت از لطف الهی است. انجام دادن کار نیک سبب استجابت دعا می گردد و طبیعی است که هر قدر اعمال نیک انسان زیادتر باشد، لطف الهی به او بیشتر است، به خصوص بعضی از اعمال که بسیار در این زمینه مؤثر بوده و عامل ایجاد ارتباط انسان با خدا است؛ مانند نماز که دریچه ملکوت را بر روی انسان باز می کند و زمینه‌ساز استجابت دعا می گردد. بنابراین بعد از هر نمازی، می توان به استجابت دعایی امیدوار بود. پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله می فرماید: (من ادّی فریضة فله عندالله دعوة مستجابة)؛ (هر کس نماز واجبی را بجا آورد نزد خدا دعایی مستجاب خواهد داشت).(11)
14. عجله نداشتن در اجابت دعا
انسان وقتی خواسته‌ای دارد، می خواهد هر چه زودتر به آن برسد؛ اما گاهی صلاح او در آن نیست و یا شرایطش فراهم نشده است و با مدتی صبر و تأمل به خواسته خود خواهد رسید. اما بی تابی و عدم شکیبایی، گاهی سبب ناامیدی می شود و مانعی برای رسیدن به خواسته‌های مورد نظر است. بدین جهت بهتر است همراه با اصرار در دعا، عجله بیش از حد نداشته باشیم. آنچه که وظیفه انسان است دعا کردن و امیدوار بودن است و آنچه که بر عهده خداوند است، اجابت است. بنابراین در آنچه که به خداوند مربوط می شود، مداخله نکنیم که در غیر این صورت به زیان ما تمام شده و مانعی برای وصول رحمت الهی خواهد گشت. امام صادق علیه السلام فرمود: (همیشه مؤمن در خیر و آسایش است تا هنگامی که عجله نکند. در غیر این صورت ناامید می شود و دعا را ترک می کند. از امام علیه السلام پرسیده شد: چگونه عجله می کند! امام می فرماید : می گوید از فلان زمان دعا کردم اما اجابت نشده است.(میزان الحکمه، ج 2، ص 880)؛ بنابراین باید امید فراوان داشت و اصرار در دعا نیز ورزید؛ اما عجله نباید داشت که خود مانع تحقق استجابت دعا است.
امام صادق علیه السلام می‌فرماید: (ان العبد اذا دعا لم یزل الله تبارک و تعالی فی حاجته ما لم یستعجل)؛ (به درستی که بنده هنگامی که دعا می کند خداوند متعال در صدد برآورده ساختن حاجت او است تا زمانی که او عجله نکند).
15. واسطه قرار دادن معصوم علیه السلام
خداوند متعال می فرماید: (وَ ابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسِیلَةَ)؛ (به سوی خداوند واسطه بجویید)(سوره مبارکه مائده، آیه شریفه 35) و نیز می فرماید: (وقتی مردم به خود ستم نموده و نزد تو می آمدند و طلب مغفرت می کردند، پیامبر نیز برای آنان استغفار می نمود، خدا را مهربان و توبه‌پذیر می یافتند)(سوره مبارکه نساء، آیه شریفه 64).
16. دعا در مکان های مقدس
دعا در مساجد، حرم اهل بیت علیهم السلام، مزار شهیدان و ... در سرعت استجابت آن بسیار مؤثر است.
*** نکات پایانی :
- عارف فرزانه و مفسر بزرگ قرآن کریم، علامه طباطبایی رحمه الله با استفاده از دو آیه شریفه (وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ)(سوره مبارکه بقره، آیه شریفه 186) و آیه (ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ)؛(سوره مبارکه غافر، آیه شریفه 60) استفاده می فرمایند که در استجابت دعا دو چیز معتبر است :
1) دعوت، خواستن و طلب باشد، آن هم به راستی و صداقت؛ نه که این لقلقه زبان باشد که لفظ (ادعو) آن را می رساند.
2) فقط از خداوند بخواهد که لفظ (عنّی) همین را می فهماند. بنابراین اگر به یک سبب از هزاران اسباب خارجی اعتماد کند، از خدا نخواسته و در این جا (عنّی) محقق نشده است)(المیزان، ج 2، صص 33-30) و خداوند قول نداده که اگر از دیگران چیزی خواستید، آن را مستجاب کند.
حال در هر دعایی این دو شرط مهم تحقق داشته باشد، اجابت حتمی است و اگر هر یک از این دو شرط نباشند حقیقت دعا به طور کامل تحقق نیافته است، لاجرم خداوند استجابت آن را تضمین نفرموده است؛ بلکه اگر کسی از غیر خدا چیزی بخواهد، خداوند او را به غیر خود واگذار می فرماید.
- ما همواره خیال می کنیم که اگر دقیقا همان چیزی را که ما طلب می کنیم، در همان زمان و با همان شرایطی که می خواهیم عمل شود، دعایمان اجابت گردیده است؛ در حالی که چه بسا همین پاسخ نیافتن ما اجابت از سوی خدا باشد. یعنی خداوند رحمان با طول دادن اجابت، ما را بیشتر به حالت انابه و تضرع در درگاهش نگاه می دارد و این لطف بزرگی است که به این وسیله ارتباط عبد با معبود حفظ می گردد و در پی آن، الطاف بی شمار دیگری نصیبش می شود.
- ما باید به هنگام دعا یقین داشته باشیم که حق تعالی قادر است -اگر این دعا و خواسته به مصلحت ما باشد و منافات با حکمت الهی و نظام آفرینش و ربوبیت نداشته باشد- حاجت ما را برآورده نماید و اگر مصلحت نباشد به بهترین شکلی آنچه که خیر و صلاح ما را در آن می بیند عنایت فرماید و تشخیص اینکه دعای ما به چه علتی در حال حاضر اجابت نشده است، به عهده ما نیست. بلکه آن چیزی که بر عهده ما و کار و وظیفه ما است دعا نمودن و میل و نیت و قصد و یقین به اجابت آن است؛ مصلحت سنجی و محاسبه خیر و شر آن بر عهده رب العالمین است و همانطور که اشاره شد دعا خود عبادت مستقلی است و تنها برای خواستن و برآوردن حوائج نیست. دعا گفتگو با خدا و خواندن حق تعالی است که ممکن است در ضمن آن سؤال و تقاضا و درخواست نیز باشد و یا نباشد.
