عوامل متعددی سبب می شود که دعای انسان به اجابت نرسد. این عوامل ممکن است مرتبط با موضوعی که آن را می خواهیم، یا نوع دعا کردن ما، یا نوع عملکرد ما باشد. بنابراین باید عوامل عدم استجابت دعا را بشناسیم تا اگر قابل رفع هستند، آنها را رفع نماییم. و اگر از مسائلی است که قابل رفع نیست (مثل عدم استجابت دعا به خاطر مصلحت نبودن) نظر به حکمت الهی داشته و او را شکر گوییم. با این نگاه عوامل مانع استجابت دعا را بیان می کنیم:
1- نشناختن جهت و راه دعا
نیل به هر هدفی، راهی دارد، برای استجابت دعا نیز باید راه هایی را پیمود. امام صادق(ع) می فرماید: باید که پیش از دعا حمد و ستایش خدا کنی، نعمت هایی را که به تو بخشیده به یاد آوری، سپس شکر و سپاس گویی، آن گاه درود بر پیغمبر و آل او فرستی، سپس از گناهانت یاد کرده اقرار نمایی و از آسیب آن به خدا پناه بری; این است جهت و راه دعا.[1]
2- وقت نشناسی
مثلی است که می گویند: فلانی خروس بی محل است؛ هرچند که خداوند از رگ گردن به انسان نزدیک تر است اما باید وقت دعا را رعایت کرد. در حالات معصومان(ع) می خوانیم که آن ها در اوقات و موقعیت های خاصی به دعا مشغول می شدند. مواردی چون دعا بین اذان و اقامه، هنگام بارش باران، شب جمعه، هنگام سحر و ... که در روایات آمده است و در استجابت دعا نقش موثری دارند.
3- وفا نکردن به عهد نسبت به خداوند
رابطه انسان با خدای متعال، رابطه ای دو سویه است و خداوند عهدهایی بر گردن بنده اش دارد که باید عملی شوند تا خداوند نیز وعده اش در استجابت دعا را وفا کند. امام صادق(ع) در پاسخ عده ای که از علت عدم استجابت دعا پرسیده بودند، فرمود: به دلیل این که شما به عهدهای خود در پیشگاه خداوند وفا نمی کنید، در حالی که خدای تعالی می فرماید: به عهد من وفا کنید تا من به عهد شما وفا کنم. به خدا قسم اگر به عهد خدا وفا کنید، خدای متعال نیز به عهد شما وفا می کند.[2]
از جمله عهدهایی که انسان بر گردن دارد، عمل صالح است که مصادیق فراوانی دارد؛ مانند: قرائت قرآن، انجام واجبات، صله رحم، کمک به نیازمندان و... .
4- ایمان و یقین ناکافی
کسی که دست به دعا برمی دارد اگر ایمان قلبی به اجابت دعای خود نداشته باشد، نتیجه نمی گیرد و مانند آن است که تشنه ای در بیابان بی آب و علف به دنبال دریا بگردد. نبی اکرم(ص) می فرماید: "ادعوا الله وانتم موقنون بالاجابه[3] خدا را بخوانید و یقین به اجابت داشته باشید." امام صادق(ع) نیز می فرماید: "اذا دعوت فظن ان حاجتک بالباب[4] در وقت دعا یقین کن که حاجت تو بر در خانه آمده است."
5- شرک در دعا
شرک بسیار ظریف است و در هر امری از امور دینی و عبادی می تواند دخیل باشد. در دعا نیز این موضوع یکی از عوامل عدم استجابت دعا است. هرگز نمی توان خارج از محدوده توحید قرار گرفت و انتظار استجابت دعا را داشت. خدای متعال می فرماید:
(هُوَ الْحَیُّ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ فَادْعُوهُ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ[5] او زنده زندگی بخش است معبودی بجز او نیست پس تنها همو را بخوانید و دین را خالص برای او سازید.)
6- همراه نبودن صلوات در دعا
در دعا توجه به پیامبر (ص) و اهل بیت (علیهم السلام) اهمیت بسیار دارد. کسی که دعا می کند نباید از یاد رسول او غافل شود، که اگر غافل گردد، مانند آن است که غذای بی چاشنی بخورد. مزه و لطف دعا در این است که با یاد رسول همراه گردد. امام کاظم(ع) می فرماید: هرکس پیش از ستایش خداوند و درود و صلوات بر پیامبر دعا کند مانند کسی است که بدون زه تیراندازی کند.[6]
7- نیت آلوده
در دعا باید نیت، پاک و اخلاص، کامل باشد. امام صادق(ع) می فرماید: به راستی بنده وقتی که با نیت پاک و قلب با اخلاص خدای را بخواند اگر به عهد خدای عزوجل وفا کرد، دعایش مستجاب می شود و اگر خدا را بدون نیت پاک و اخلاص بخواند، دعای او اجابت نمی شود.[7]
8- سنگ دلی
دلی که سخت باشد، به اعمال زشت عادت کرده باشد و ستم و جنایت برایش اسان باشد هرگز نمی تواند رضایت خدا را جلب کند. امام صادق(ع) می فرماید: همانا خدای تعالی دعایی که از دل سخت و سنگ دل برخاسته باشد، مستجاب نمی کند.[8]
9- ناممکن و نامشروع بودن
خواستن چیزی که ممکن نیست و یا چیزی که خلاف شرع مقدس است، آن هم از خدای حکیم، کاری عبث و بیهوده است. کسی که به درگاه خدا دعا می کند باید بداند که چه می خواهد، آیا چیزی که می خواهد ممکن است و آیا در حیطه کارهای مشروع قرار دارد یا خیر؟ امام علی(ع) می فرماید: ای کسی که دعا می کنی آن چه را که حلال نیست و آن چه را که نمی شود از خدا مخواه.[9]
10- سرگرم محرمات و لهو و لعب بودن
انسانی که و غرق در لهو و لعب است و دعا را جدی تلقی نمی کند، لایق استجابت دعا نیست. حضرت علی(ع) می فرماید: خدای تعالی دعای قلبی را که سرگرم لهو و لعب باشد نمی پذیرد.[10]
11- خودخواهی
خداوند دوست دارد بنده او قبل از دعا و آرزو برای خود به فکر دیگران باشد. حضرت زهرا(س) برای مردان و زنان اهل ایمان دعا می کرد و برای خویشتن دعا نمی کرد، سبب را پرسیدند، فرمود: نخست هم سایه سپس خانه.[11]
12- ناامیدی
امید در هر کاری باعث ادامه کار و حرکت به سوی هدف است. دعا نیز این چنین است. از این رو می خوانیم: خدایا آرزویم را در امیدواری به رحمتت برآور.[12] ناامیدی از درگاه خداوند باعث عدم استجابت دعا است، که خود می فرماید:
(إِنَّهُ لا یَیْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْکافِرُونَ[13] از فرج خدا نومید مشوید، که جز گروه کافران از گشایش خدا نومید نمی شوند)
14- اعراض از امر به معروف و نهی از منکر
فراموش کردن یا ترک امر به معروف و نهی از منکر، عامل عدم استجابت دعا است. رسول گرامی اسلام می فرماید: امر به معروف و نهی از منکر کنید و گرنه خدا بدان شما را بر نیکان شما مسلط می کند و دعای نیکان شما در آن موقع به اجابت نمی رسد.[14]
14- دعا نکردن در زمان راحتی
انسان به هنگام راحتی و نداشتن مشکل نیز باید با دعا انس و الفت داشته باشد و آن را مانند واکسنی بداند که در زمان سختی و مشکل به کمک او می آید و او را نجات دهد. امام صادق(ع) می فرماید: هرکس خوش دارد که در حال سختی دعایش به اجابت برسد، باید در حال راحتی دعا کند.[15]
15- امور را از خدا ندانستن
کسی که دل او غرق در شرک است و برای حاجاتش همه کس و همه چیز را مد نظر قرار می دهد، نباید توقع داشته باشد که خدای تعالی او را با شرکش، بپذیرد. خدای عزوجل این چنین فرمود: هرکه از من چیزی بخواهد و بداند که زیان و سود از سوی من است، اجابتش می کنم.[16]
17- دعا نکردن به صورت جمعی
هرچند که از دعای انفرادی نیز می توان نتیجه گرفت، اما اگر تعدادی جمع شوند و مانند دعای کمیل، ندبه و توسل، یک صدا خداوند را بخوانند، پروردگار نظر خاصی به آن محفل خواهد کرد و نتیجه بهتری حاصل خواهد شد. امام صادق(ع) می فرماید: هرگز چهار نفر در کاری گرد هم نیامدند و دعا نکردند مگر آن که با حاجت روا شده متفرق گشتند.[17]
18- اصرار نکردن در دعا
انسان باید به هر طریقی خدای را بخواند و در دعا اصرار کند:
(ادْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْیَةً[18] خدای خود را به تضرع و زاری و با صدای آهسته بخوانید.)
رسول اکرم می فرماید: به راستی خداوند افرادی را که اصرار در دعا دارند دوست می دارد.[19]
البته ممکن است هیچ کدام از عوامل مانع اجابت دعا وجود نداشته باشد و همچنان انسان اجابت را نبیند. در روایت است که خداوند دوست دارد سخن و دعای بنده محبوبش را بسیار بشنود و اگر در اجابت دعای بنده خویش عجله نمی کند، علتش آن است که می خواهد همواره صوت بنده اش را بشنود، لذا کسی که دعایش مستجاب نمی شود باید به خودش بیندیشد و اگر عوامل عدم استجابت دعا را در وجودش نیافت امیدوار باشد که بنده خاص خدا است و خداوند به او نظر خاص دارد. امام رضا(ع) می فرماید: امام باقر(ع) فرمود: مومن حاجتی از خدای عزوجل می خواهد، اما اجابتش به تاخیر می افتد، به خاطر دوستی صدایش و شنیدن ناله اش.[20]
[1] فیض کاشانی، تفسیر صافی (چاپ قدیم، تهران) ص54.
[2] بحارالانوار، ج 93، ص 368.
[3] تفسیر المیزان، ج2، ص35.
[4] اصول کافی، ج2، ص238.
[5] غافر(40) آیه 65.
[6] بحارالانوار، ج4، ص253.
[7] سفینه البحار، ج1، ص449.
[8] همان، ص446.
[9] وسائل الشیعه، ج4، ص1129.
[10] تفسیر المیزان، ج4، ص37.
[11] سفینه البحار، همان.
[12] دعای مکارم الاخلاق.
[13] یوسف آیه 87
[14] سفینه البحار، همان.
[15] اصول کافی، ج4، ص237.
[16] شیخ صدوق، ثواب الاعمال، ص341.
[17] همان، ص357.
[18] اعراف(7) آیه 55.
[19] نهج الفصاحه، ص76.
[20] وسائل الشیعه، ص1111.
