می خواستم بپرسم که مد و مدگرایی چگونه باعث ایجاد بحران در هویت می شود؟ آیا مد و مدگرایی خوب است؟

می خواستم بپرسم که مد و مدگرایی چگونه باعث ایجاد بحران در هویت می شود؟ آیا مد و مدگرایی خوب است؟

خواهر محترم، ارتباط مکررتان با این نهاد، گویای اعتمادیست که به نظر مشاورین آن دارید. امیدواریم پاسخ ارائه شده، بیان خوبی از تشکرمان باشد.
در پاسخ به سوالتان بطور خلاصه می‌توان گفت که اگر مد را آراستگی و دوری از یکنواختی بدانیم، مورد تأیید بلکه تشویق عقل و آموزه‌های دینی است اما اگر از حد اعتدال خارج شود، آسیبهایی را درپی خواهد داشت که در ادامه به آنها می‌پردازیم.
مقدمه
بررسی‌های تاریخی و سیر در سنت‌ها و فرهنگ‌ها نشان می‌دهد که انسان‌ها از نخستین روزهای آفرینش، در پی پوشانیدن بدن خویش در برابر سرما و گرما و نیز محافظت از نگاه‌های دیگران بوده‌اند و به تدریج، این روند راه رشد و ترقی را پیموده است. پس میل به داشتن پوشش، امری فطری است. مد و مدگرایی یکی از مسائل مهم و روز جامعه است. این موضوع از جنبه ‌های گوناگون اعتقادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و روانی بررسی و دیدگاه‌های متفاوتی درباره آن بیان شده است. افرادی، آن را نشانه رشد و تمدن بالا می‌دانند. در مقابل نیز افرادی به شدت با آن مخالفت می‌کنند و آن را نوعی خودباختگی و بی ‌هویتی می‌دانند. در این میان، افرادی می‌کوشند با جداسازی مدهای خوب و بد و یافتن اشتراک میان این دو گروه، آنها را آشتی دهند، ولی خود به سردرگمی در تعریف (مد خوب) و (مد بد) دچار شده ‌اند. مد به عنوان پدیده‌ای اجتماعی مختص جامعه و فرهنگ خاصی نیست و پیدایش و افول مد، پنج مرحله ‌شامل آفرینش، معرفی مد، تبلیغ مد، تولید انبوه و تقاضای مد جدید را طی می‌کند.
مدگرایی را به طور مطلق نمی ‌توان رد کرد و از سویی، پذیرش کامل و بی‌ چون و چرای آن نیز عاقلانه نیست، بلکه میانه‌ روی در مدگرایی و مراقبت داشتن بر هماهنگی آن با فرهنگ و مذهب و ملیت خویش، مناسبت ‌ترین راه برخورد با مد و مدگرایی است. برخی، مدگرایی را نشانه تمدن و گروهی، آن را دلیل بی ‌هویتی فرد می‌دانند. حال آنکه با میانه روی در این امر و در نظر داشتن فرهنگ و مذهب سرزمین خود، می‌توان از مدگرایی سود جست و نگرانی خویش را از رواج مدگرایی برطرف ساخت.
تعریف مد: واژه (مد) در لغت‌ به معنای سلیقه، اسلوب، روش شیوه و... به کار می‌رود و در اصطلاح، عبارت است از روش و طریقه‌ای موقتی که براساس ذوق و سلیقه افراد یک جامعه و سبک زندگی از جمله شکل لباس پوشیدن، نوع آداب پذیرایی و معاشرت و تزیین و معماری خانه و... را تنظیم می‌کند. در جامعه‌شناسی، به رفتار جمعی نوظهوری که به قدر رسم اجتماعی تثبیت نشده باشد، مد اجتماعی می‌گویند. بنابراین، می‌توان گفت: مد به تغییر سلیقه ناگهانی و مکرر همه یا برخی از افراد یک جامعه اطلاق می‌شود و منجر به گرایش به رفتاری خاص، یا مصرف کالای به خصوصی، یا در پیش گرفتن سبکی خاص در زندگی می‌شود.
عوامل وریشه‌های مدگرایی: انسان به گونه‌ای آفریده شده که همواره از حالت‌یکنواختی گریزان بوده و در مقابل، از تحول و نوآوری در زندگی استقبال می‌کند. این تمایل در حالت عادی و در صورتی که پذیرش تحول و نوآوری از روی آگاهی و به صورت تدریجی صورت پذیرد، ظاهر زندگی آدمی را خوشایند و دلپذیر می‌سازد. بنابراین میل به خودآرایی و زیباسازی محیط زندگی امری فطری است که به برکت آن، هم زمینه آراستگی صورت ظاهری محیط زندگی انسان فراهم می‌گردد و هم انگیزه تعالی و تداوم زندگی اجتماعی و روابط صحیح انسانی تقویت می‌شود. بدین‌سان عواملی که موجب ایجاد نفرت و انزجار افراد از یکدیگر و یا موجب یکنواختی زندگی بشر می‌شود، از محیط حیات اجتماعی دور شده و جنبه‌های مثبت کمال‌خواهی و زیبایی دوستی انسان، روز به روز شکوفاتر می‌گردد. البته گرچه یکی از جلوه‌های کمال‌جویی و زیبایی دوستی انسان به ویژه در دورة جوانی توجه به زیبایی ظاهر است؛ اما باید مراقب بود این فرایند، از حالت طبیعی خود خارج نشود؛ زیرا همة استعدادهای فطری اگر از حالت طبیعی و معقول خود خارج شوند، جنبه انحرافی پیدا کرده، آثار سویی به بار می‌آورند.
میان روح و جسم آدمی، ارتباط تنگاتنگی وجود دارد و این دو، تأثیر متقابلی بر یکدیگر می‌گذارند و میان آنها کنش و واکنش‌های مختلفی شکل می‌ گیرد. نمادها و دگرگونی‌ های مادی و معنوی پیرامون انسان، بر روح و روان او تأثیر مستقیم دارند و هر اثرپذیری روحی، پی‌آمدهای رفتاری ویژه ‌ای دارد. برای مثال، گاهی انسان از شنیدن نوعی موسیقی و آهنگ به آرامش می‌رسد و از شنیدن نوعی دیگر از موسیقی، پرخاش‌گر می‌شود. همچنین رنگ‌ها به تنهایی یا در کنار دیگر رنگ‌ها تأثیر ذهنی ویژه ‌ای بر فرد می‌گذارند. رنگ‌های گرم و رنگ‌های سرد، پیام‌های روانی متفاوتی را به افراد منتقل می‌کنند. انواع خط‌های موجود در طبیعت و چگونگی نمایان شدن آنها در برابر دیدگان بیننده، معانی قراردادی غیرمستقیمی را به روان آدمی القا می‌کنند.
از سویی دیگر، انسان موجودی است کمال طلب و دوست دارد آنچه که موجب رسیدن او به کمال می شود را به دست آورد در این میان جوانان نه تنها از این قاعده مستثنا نیستند بلکه ویژگی های جوانی نیز اقتضا میکند که براین کمال طلبی پافشاری بیشتری داشته باشد چه اینکه جوان همواره دنبال ایده ال ها، کمال مطلوبها، جاودانگی، معنویت، زیبایی و خلاصه ارزشهاست در عین حال روحیه ای تنوع طلب دارد و از حالت ثابت و ایستا گریزان است.اگر این ویژگی های جوانی توام با بینش صحیح از ارزشها شود دوره جوانی یک دوره بسیار بارور و پربرکت خواهد بود و اگر این ویژگی فطری از روی غفلت، یا در نتیجة افراط و تفریط و یا تحت تاثیر القائات غلط عوامل جانبی، از مسیر طبیعی و درست‌خود خارج شود، سر از اموری چون خودنمایی، فخر فروشی، خودپرستی، مدپرستی و... در می‌آورد. عواملی که هر یک از آنها به نوبه خود، موجب پیدایش انواع نارسایی‌ها، هوس‌بازی‌ها، رقابت‌های غلط و اسراف و تبذیرها خواهد شد و انسان را به حیوانی پست تبدیل خواهد کرد. بنابراین پیروی از مد و زیبایی‌خواهی و تنوع‌پسندی، ریشه در نهاد انسان دارد که نیازهایی چون تنوع، زیباخواهی و کمال‌جویی فطری منشا اصلی آن محسوب می‌شود. اما صورت‌های افراطی رایج این گرایش، (مدپرستی)، در نتیجة جهل و نا آگاهی و ضعف ارزش‌های معنوی و تبلیغات وسیع دشمنان و خودباختگی و تقلید کورکورانه از دیگران و یا آلوده شدن به رذایلی چون خودنمایی، فخرفروشی، احساس حقارت و خود کم‌بینی و... پیش می‌آید که برای افراد جامعه بسیار خطرساز است و باید از آن پرهیز کرد.
طراحان مد نیز معمولاً با بهره‌ گیری از این نکته ‌ها می‌کوشند هدف‌های مورد نظر را در بیننده اجرا و این افراد نیز با تأثیرپذیری روانی، بنا بر خواسته‌ های آنان رفتار کنند. طراحان مد به کمک (روان‌شناسی مد)، قصد تأثیرگذاری بر مخاطب و تحریک او به انجام دادن کاری معین را دارند. بنابراین کسی که به دنبال مدگرایی است نباید از این نکته غفلت کند.
پیامهای بصری مد لباس
در فرهنگ سنتی ایران و همچنین در برخی توصیه های اخلاقی توجه به ظاهر و لباس چندان مورد توجه قرار نداشته است. با گذشت سالیان دراز هنوز هم در میان عموم مردم و به ویژه آنان که جوانی را پشت سر گذاشته اند، دید دقیق و آگاهانه ای نسبت به مد و تنوع لباس وجود ندارد. مسن ها مدام به جوان ها یادآوری می کنند که سیرت زیباست و در کلاس های آموزش عرفان و اخلاق عملی هم مدام تاکید می شود که دلق کهن، ساتر تن بس تو را. مسلما رویداد های تاریخی دور و نزدیک در کشور ما در رشد و ترویج چنین باور هایی بی تاثیر نبوده است. با این وجود، اکنون شاهد گسترش روزافزون علاقه و توجه جوانان به سمت مد و تنوع لباس و پوشش و آرایش سر و ظاهر هستیم. علاقه به مد و لباس که تا چندی پیش پدیده ای صرفا زنانه آنهم در شهر های بزرگ تلقی می شد اکنون نه تنها از مرز های جنسیتی عبور کرده است بلکه مرز های جغرافیایی را هم درنوردیده و جوانان شهر های کوچک را نیز به خود مشغول داشته است.
مد را نباید تنها به لباسی که شخص می پوشد تفسیر کرد، بلکه مد یکی از حاضر و آماده ترین ابزار هایی است که افراد به کمک آن می توانند پیام های بصری گویایی درباره هویت خودشان صادر کنند. مد امکان ساختن هویت هایی شخصی شده را در میان ازدحام شهر های بزرگ فراهم می کند. به ویژه در شهر های مدرن و بزرگ، مد از این جهت اهمیت دارد که در چنین مکان هایی ما با انبوه غریبه ها در می آمیزیم و فقط و فقط لحظه های بسیار کوتاهی در اختیار داریم تا بر یکدیگر تاثیر بگذاریم. در شهر های امروزی مد یکی از داشته های اصلی افراد است که با استفاده از آن می توانند خود را به هم نشان بدهند؛ بفمانند، چرا که گمنامی نسبی و ضرب آهنگ پرشتاب زندگی در کلان شهر های کنونی مستلزم روش های کاملا بصری و نسبتا فوری برای ابراز هویت فرد است.
چنانکه نظریه پردازان مد اشاره می کنند: ( ره‌گیری خلاقانه از اقلام مد روز می تواند برای ترسیم مجموعه تصویر هایی بکار رود که بر پایه سیاست های هویتی نمایش ثروت و قدرت، قدرت و موفقیت یا منزلت زیر زمینی یا کولی منشی استوار است) از سوی دیگر به نظر می رسد تمایل به مد در شهرها و شهرستان‌های کوچک نیز خبر از اعلام موجودیت فرد به عنوان موجودی متمایز با ترجیحاتی متفاوت از آنچه جامعه او می پسندد دارد. به علاوه استفاده از مد برای جوانان تجربیات لذت بخشی به همراه دارد چراکه می تواند تجسم رویا های آنان در پروراندن خویشتن دیگری برای خود به حساب آید.
جنبه تبلیغاتی مد
در بیشتر موارد، مفهوم واژه (مد) با (شعار)، ارتباطی نزدیک دارد. امروزه در جامعه ما واژه شعار به معنای سخن بی عمل به کار می ‌رود، در حالی که معنی واقعی آن (فهماندن) و (اعلان خلاصه) است. برای مثال گاهی می‌شنویم: کنگره فلان با شعارِ فلان بر پا شد یا شعار انجمن فلان این است. پس شعار؛ یعنی اعلان خلاصه هدف‌ ها و باورها. شعار همیشه در قالب لفظ نیست، بلکه گاهی نوعی از طرح، رنگ و لباس ویژه می‌تواند حامل پیام یک شعار باشد. یک پلیس با لباس مخصوص خود، به بیننده می ‌فهماند که: (من یک پلیس هستم.) نشانی که بر سربرگ نوشته ‌ای قرار می ‌گیرد، وابستگی آن را به یک شرکت، ادراه یا نوعی انجمن خبر می‌دهد. بنا براین، مد نیز نوعی شعار است و پیامی را آگاهانه به مخاطب منتقل می‌کند.
افرادی که مخاطبان شعارها قرار می‌گیرند و با آن ارتباط سمعی یا بصری می‌یابند، معمولاً بدون تحقیق و بی‌ اختیار، پیام نهفته در شعار را دریافت می ‌کنند و با حرکت ذهنی معین براساس آنها، استدلال‌های عقلی خود را سامان می‌دهند. البته این کار، از سوی افراد نکته‌ سنج، کم ‌دقتی به شمار می ‌آید. در روایت‌های امامان معصوم علیهم‌السلام به نکته‌ های ارزنده‌ای دراین باره اشاره شده است. امام صادق علیه‌ السلام می‌فرماید:
لا تَصْحَبُوا أَهْلَ الْبِدَعِ وَ لاتُجالِسُوهُمْ فَتَصیرُو عِنْدَ النّاسِ کَواحدٍ مِنْهُمْ.
با اهل بدعت هم‌صحبت نشوید و با ایشان هم‌نشینی نکنید؛ زیرا نزد مردم، یکی از آنها شمرده می‌شوید.
رسول اکرم صلی ‌الله ‌علیه ‌و‌آله نیز فرموده است: (مَنْ تَشَبَّهَ بِقَوْمٍ فَهُوَ مِنْهُمْ؛ هر کس خودش را به گروه خاصی شبیه سازد، جزو آنها شمرده می‌شود).
این سخنان، بازگوکننده یکی از حقیقت‌های رفتاری انسان‌ها در جامعه است و با توجه به آنها درمی‌یابیم. اگر از کسی شعاری دیده یا شنیده شود، بیننده و شنونده، ناخودآگاه، پیام موجود در شعار را دریافت می‌کند. سپس با قضاوت کردن بر اساس آن، حکمی را برای خود، صادر و با آن ارتباط برقرار خواهد کرد. این ارتباط می‌تواند از نوع هم‌فکری، تقلید، عضویت، پیروی، علاقه ‌مندی و وابستگی باشد و چه بسا خود شعاردهنده از این ارتباط و قضاوت، بی ‌خبر باشد. مد، به طور پنهانی و سریع بر شخص مدگرا تأثیر می‌کند. بنا براین، انسان باید در استفاده از مد، هوشیار باشد.
هر مد، درواقع، تابلوی تبلیغاتی یک فرهنگ یا خرده فرهنگ است. پس استفاده‌ کننده از یک مد، باید به مثبت یا منفی بودن فرهنگ آن مد توجه کند و زمام فکر و عمل (در نتیجه هویت و شخصیت) خود را بدون بررسی دقیق، در اختیار آن مد و صاحبان فرهنگی آن قرار ندهد. بسیاری از شرکت‌های تجاری و تولیدی برای اینکه تعدادی از مردم، محصولات نشان‌دار آنها را مصرف کنند، هزینه‌ های هنگفتی می ‌پردازند. برای نمونه، در ساخت فیلم‌ها و سریال‌ها و مسابقات ورزشی، به عنوان حامی مالی برخی اشخاص حقیقی و حقوقی سرمایه‌ گذاری می‌کنند تا برای چند لحظه، نشان آن شرکت به نمایش درآید.
جریان‌های فکری، بیشتر از راه مد و تبلیغ باورهای خاستگاه خود، حضور و گسترش می‌یابند. در کشورهای غربی، حزب‌ها، جمعیت‌ها و گروه‌های فراوانی با باورهای گوناگون دینی، سیاسی، اخلاقی، اجتماعی و فرهنگی وجود دارند که اعتقادهای آنها در بیشتر موارد با هویت اسلامی و ایرانی ما سازگار نیست، به‌ ویژه گروه‌هایی مثل: شیطان‌ پرستان، هم‌جنس‌ گرایان و فمینیست‌ها. این گروه‌ها برای خود شعارهایی در نوع لباس، نوع دوخت، ترکیب رنگی، طرح خاص، آرایش مو و چهره، دست‌بندها و گردن ‌آویزها فراهم آورده‌ اند. از این رو، استفاده از نشانه‌ های مد آنان می‌تواند به معنی وابستگی به آن جمعیت‌ها، پذیرش آنها، علاقه به آنها، هم‌فکری و هم سویی با آنها و تبلیغ‌شان باشد. کار منطقی آن است که پیش از پیروی کردن از این مدها، به شناخت کافی درباره آن گروه، هدف‌ها و باورهای آنها دست یابیم. در غیر این صورت، حرکتی انفعالی و بی‌ پایه و تقلیدی کورکورانه شکل خواهد گرفت.
بی ثباتی هویتی مدگرایان
مد حق انتخاب لباس، سبک و تصویری از خود را که از طریق آن می توان یک هویت فردی خلق کرد به انسان می‌دهد؛ به یک معنا مد یک مشخصه ی ثابت و مهم مدرنیته است یعنی دوره ای از تاریخ که ویژگی آن تغییر دائم،از میان بردن هر چیز کهنه و نو جویی شمرده شده است. بی‌تردید پدیده مد با طبقه اقتصادی اجتماعی افراد، نقش رسانه‌های جمعی، فرآیند جهانی‌سازی و نظام سرمایه‌داری مرتبط است. بهره‌برداری نظام سرمایه‌داری از رواج مد، منجر به تغییرات فرهنگی اجتماعی در کشورهای مخاطب می‌گردد. هویتی که از طریق مد بوجود می آید قابل تغییر و متنوع است به گونه ای که با هر موجی از مد، عوض میشود، هویتی ظاهری که اغلب متناسب است با سلیقه ها و خواسته های تولیدکنندگان مد و جامعه و خواسته‌های فردی تأثیر کمتری در آن دارد. لذا مد در هویت‌بخشی به زنان و پارادوکس توجه به جسم و روح، زنان را با چالش‌های هویتی در ابعاد مختلف مواجه می‌سازد.
نگاه اسلام به مد
خوشبختانه اسلام که کامل ترین و جامع ترین دین الهی است و همه نیازهای که مربوط به کمال و شکوفایی انسان است را در بر دارد دینی است مترقی و احکام آن هماهنگ تغییراتی است که در زندگی بشر به وجود آمده و در آینده به وجود می آید به عبارت دیگر اسلام زمان و مکان و تاثیر آن در زندگی بشر را مد نظر دارد لذا هیچ گاه یک مسلمان واقعی انسانی تک بعدی و عقب افتاده از تحولات و پیشرفت های زمان خودش نیست اسلام انسانها را همواره تشویق به آموختن علوم و فنون می کند و به هنر و آراستگی ارج می نهد در عین حال بر حفظ ارزشهای اخلاقی و مسائل معنوی که در رسیدن به کمال نقش اساسی دارد تاکید می کند بنابراین اگر ما به اسلام واقعی معرفت پیدا کنیم هیچ گاه تک بعدی نخواهیم بود اما عدم آگاهی ما به دستورات اسلامی موجب می شود ما تلقی صحیحی از اسلام نداشته باشیم و گاهی اوقات دچار تعارضاتی نیز بشویم اسلام همانطور که انسانها را دعوت به خود سازی و طهارت می کند به آراستگی ظاهر نیز توجه دارد تا جایی که نظافت را نشانه ایمان می داند طبیعی است که آراستگی ظاهری در هر زمانی متناسب با شرایط آن زمان و فرهنگ حاکم بر آن جامعه است لذا اسلام انسانها را در نوع لباس پوشیدن یا رنگ لباس یا نوع آرایش محدود نکرده است که مثلا فقط مثل عربها لباس بپوشید بلکه آنچه مورد نظر است اصل پوشش است و چنانچه عفاف انسانها حفظ شود مفسده ای به دنبال ندارد بنابراین نوع آرایش یک جوان آسیایی و شرقی با نوع آرایش یک جوان غربی متفاوت است در عین حال هر دو می تواند آراستگی مورد نظر اسلام باشند به شرط اینکه با ارزشهای الهی و سایر احکام و دستورات دین منافات نداشته باشد. از طرفی هویت ایرانی ما نیز اقتضا می‌کند که بر آثار تمدن و فرهنگ خود پایبند باشیم و جلوه ها و نمادهای فرهنگی ایرانی را زنده کنیم و دچار خودباختگی فرهنگی و انفعال در برابر فرهنگهای بیگانه نباشیم هویت فرهنگی امری است که همه ملتها به تاریخ خود توجه و افتخار می‌کنند و سعی در حفظ آن دارند.
از منظراسلامی سه متغیر مهم در شکل گیری دیدگاه اسلامی پیرامون پوشش نقش دارد:
1. اصول کلی که اسلام در مورد پوشش دارد.
2. مقتضیات زمان و مکان.
3. سلایق شخصی.
اسلام در مورد لباس پوشیدن مرد و زن، بر دو نکته اساسی تکیه دارد:
1. این که لباس به گونه ای باشد که رعایت عفاف و پاکدامنی را نموده و از هر نوع شکل، رنگ، مُدی که باعث تهییج و بر انگیختن احساسات شهوانی شود، عاری باشد.
2. پرهیز از شباهت به کفار و تقلید از آنان، به عبارت دیگر لباس به گونه ای نباشد که یک فرد مسلمان هویت فرهنگی خود را تباه کرده و اسیر روحی و روانی کفار گردد.
نتیجه این دو اصل اسلامی این است که جوان مسلمان و مؤمن تنوع طلب، چه دختر باشد و چه پسر با رعایت این دو محور، آزاد است به هر شکلی که می خواهد لباس بپوشد، از رنگ های گوناگون استفاده کند، مدها و مدل های تازه اختراع کند، تمام اینها - با رعایت دو نکته فوق و برخی موارد دیگر مثل اینکه پوشیدن لباس حریر و طلاجات برای مردان یا لباس شهرت حرام است- برای جوانان مومن مباح و مجاز است. و مطابق آن چیزی که از روایات و احادیث اسلامی فهمیده می شود، اسلام برای تمام فرهنگ ها و قومیت ها و منطقه ها برخلاف اختلافات و تفاوت هایشان یک نوع لباس و پوشش خاص تجویز ننموده است. از این روست که لباس خاص امیرالمومنین (علیه السلام) در زمان امام صادق (علیه السلام) مورد تایید ایشان قرار نگرفته و به حماد بن عثمان می فرماید: ( خّیرُ لِباسُ کُلِّ زَمَانٍ لِبَاسُ اَهلِهِ) یعنی (بهترین لباس هر زمان لباس اهل همان زمان است. ) و به فرموده شهید مطهری: ( از نظر کفش و کلاه و لباس نیز اسلام مد مخصوصی ‌ نیاورده است. از نظر اسلام زبان انگلیسی و ژاپنی و فارسی یکی است. اما... اما اسلام یک چیز دیگر گفته است. گفته شخصیت باختن حرام است. مرعوب دیگران شدن حرام است. تقلید کورکورانه کردن حرام است، هضم شدن‌ و محو شدن در دیگران حرام است. طفیلی گری حرام است. افسون شدن در مقابل بیگانه مانند خرگوشی که در مقابل مار افسون می ‌شود حرام است، الاغ‌ مرده بیگانه را قاطر پنداشتن حرام است. انحرافات و بدبختیهای آنها را بنام پدیده قرن جذب کردن حرام است اعتقاد به اینکه ایرانی باید جسما و روحا و ظاهرا و باطنا فرنگی بشود حرام است.)
با توجه به این مقدمات باید گفت انسان مومن در این دنیا پا نهاده تا خود را به تعالی برساند خواسته های خود را فدای خواسته های خداوند کند و کنترل زمام قوای خود را از نفس و شیطان گرفته به خداوند واگذارد و از طرفی برای خداوند نیز هیچ چیزی مهمتر از ایمان به او نیست او از هر گناهی اگر بخواهد حتی بدون توبه می‌گذرد اما از گناه شرک نمی‌گذرد چنانکه فرمود ﴿ إِنَّ اللّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُشْرِکْ بِاللّهِ فَقَدِ افْتَری إِثْمًا عَظیمًا﴾ نساء 48 ( خداوند شرک را نمی‌بخشد. و پایین‌تر از آن را برای هر کس که بخواهد می‌بخشد. و آن کسی که برای خدا، شریکی قرار دهد، گناه بزرگی مرتکب شده است‌).
این نفرت خداوند از کافران بطوری است که شبیه شدن به آنان را نیز توسط مسلمانان جایز نمی‌داند. ﴿ وَ لا تَرْکَنُوا إِلَی الَّذینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ وَ ما لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِیاءَ ثُمَّ لا تُنْصَرُون‌﴾ هود،113 ( و به کسانی که ستم کرده‌اند تمایل نشان ندهید که آتش [دوزخ‌] شما را می‌گیرد در حالی که غیر از خدا شما را مولا و سرپرستی نیست و آن‌گاه یاری نخواهید شد). در احادیث معصومین نیز تشبه به کفار یعنی شبیه به آنان شدن نیز مذموم شمرده شده است.
مدگرایی و هویت در قرآن
مد کلمه‌ای فرنگی است، در کنار مد کلمه‌ای دیگری به نام الگو قرار دارد که میتوان آن را از نظر مفهوم با کلمه عربی اسوه مقایسه کرد. در اصطلاح، مد تنها به مظاهر و نمادهای زندگی روزمره اشاره میکند و تنها بخشی از مقدمه الگو پذیری است. در دیدی وسیعتر الگو پذیری شامل رفتار و منشهای اجتماعی، فردی در زندگی است و محدود به ظواهر زندگی مادی و صورت زندگی نمیباشد. انسانها و جوامع انسانی برای نمایش روحیات، علایق و محتوای مطلوب زندگی خویش، به علایم و نمایه‌ها نیاز دارند و مدها و الگوها همان مظاهر و نمایه‌ها هستند.
از آن جا که گرایش به الگو و مد که از جمله گرایشهای انسان است و روح انسان از یک نواختی، گریزان بوده و میل به تنوع دارد، قرآن کریم که کتاب هدایت و پاسخ گو به نیازهای فطری انسان است، به این نیاز مهم بشر (نیاز به الگو) پاسخ گفته است و انسانها را به الگو پذیری از شخصیتها و چیزهایی که باعث کمال میشود تشویق کرده و از مدهایی که منجر به از خود بیگانگی میشود بر حذر داشته است. قرآن کریم، برای پیمودن مسیر کمال، پیامبران و اولیأ الهی را الگوی انسان معرفی کرده و پیامبر اکرم(مظهر انسان کامل و بهترین فرد عالم) را بهترین سرمشق انسانها قرار داده است; لَّقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِّمَن کَانَ یَرْجُواْ اللَّهَ وَ الْیَوْمَ الاْ ئَخِرَ وَ ذَکَرَ اللَّهَ کَثِیرًا (احزاب، 21)
در مقابل این نوع الگو، انتخاب هر چه که باعث شود، انسان از مسیر واقعی منحرف شود و در مسیر دوری از خدا و سعادت جاودانه اخروی گام بردارد، به عنوان الگوها و مدهای نامناسب مطرح شده است. در قرآن مجید بارها نسبت به غفلت از خود و سرسپردگی انسان نسبت به غیر خدا هشدار داده شده و از بت پرستی، پیروی از شیطان، هوای نفس، تقلید کورکورانه از نیاکان و بزرگان و دیگران، نکوهش شده است. مفاهیم یاد شده در فرهنگ بشری و بینش اسلامی مفاهیمی آشنا و قابل درکند. این مفاهیم را میتوان از زاویه مسأله مد پرستی که منجر به از خود بیگانگی میشود نگریست و جلوه تازهای به آنها بخشید.
به هر حال، مد پرستی و از خود بیگانگی در منظر قرآن یک حالت روانی و فکری است که دارای لوازم، نمودها و آثاری است. انسان مد پرست، هویت دیگری را هویت خود می‌پندارد و این هویت دیگر هر چه باشد، انسان از خود بیگانه، تصویری متناسب با آن، از خود خواهد داشت.
در این جا به برخی از نمودهای از خود بیگانگی و مد پرستی اشاره میکنیم:
1. اصالت دادن به دیگری: انسان مد پرست، در تمام یا برخی از شوون خود اصالت را به دیگری میدهد و در ارزیابیها، احساس دردها، تشخیص درمانها و... آن دیگری را اصل قرار میدهد و امور خود را بر اساس او میسنجد، در موردشان قضاوت میکند، انتخاب میکند و طبق آن عمل میکند. و به طور مرتب وضع مادی خویش را با دیگران مقایسه میکند. این طرز تفکر که نشانه عدم رشد کافی و احساس حقارت درونی و کمبود همت میباشد، یکی از عوامل مؤثر عقب ماندگی در زندگی حتی مادی خواهد بود. از این رو قرآن کریم به شدت از این طرز فکر نهی میکند میفرماید: وَ لاَ تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلَیَ مَا مَتَّعْنَا بِهِیَّ أَزْوَ َجًا مِّنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَیَوَةِ الدُّنْیَا لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ وَ رِزْقُ رَبِّکَ خَیْرٌ وَ أَبْقَیَ (طه، 131); چشم خود را به نعمت هایی که به گروه هایی از آنان دادیم نیفکن، اینها گلهای زندگی دنیا است اینها به خاطر آن است که میخواهیم آنان را با آن بیازماییم، آن چه خدا به تو روزی داده است بهتر و پایدارتر است.
2. بر هم خوردن تعادل روحی: از آن جا که حرکتهای کسی که انسان از خود بیگانه از او تقلید میکند با مقتضای ساختار وجودی او سازگار نیست و افرادی که انسان مد پرست از آنان الگو میگیرد، متعددند و خواستهای متضاد یا مختلف دارند، انسان مد پرست، دچار عدم تعادل روحی میشود. در قرآن کریم آیاتی وجود دارد که به این افراد صادق است; از جمله در مورد انسان مشرک میفرماید:ءارباب متفرقون خیر ام الله الواحد القهار (یوسف، 9) ; آیا خداوندان پراکنده بهترند یا خدای یگانه چیره بر همه. و نیز میفرماید: خداوند مثلی زده است مردی که چند (خواجه) بدخود و ناسازگار در او شریک باشند و مردی که از آن یک مرد است آیا این دو در مثل برابرند. (زمر، 29)
3. بی هدفی و بی معیاری: انسان بی هویت دچار بی هدفی میشود و در زندگی و رفتار خود مذبذب است; مُّذَبْذَبِینَ بَیْنَ ذَ َلِکَ لاَ َّ إِلَیَ هَََّؤُلاَ َّءِ وَلاَ َّ إِلَیَ هَََّؤُلاَ َّءِ وَمَن یُضْلِلِ اللَّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُو سَبِیلاً (النسأ:143) بین خدا و غیر خدا سرگردان اند نه با گروه مؤمنان و نه با گروه کافران ]یکسو و یکدل[ اند و هر که را خدا گمراه کند برایش راهی نیابی
4. عدم بهره‌گیری از عقل و دل و...
(ر.ک: انسانشناسی، آیة الله مصباح یزدی، ص 176 163، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) تفسیر نمونه، آیت الله مکارم شیرازی و دیگران، ج 17، ص 242، دارالکتاب الاسلامیه.)
منابعی که این مقاله از آنها بهره جست:
1. جوانان و مدگرایی، سید صادق سِد نژاد، مجله دیدار آشنا، ش19
2. جهانی شدن و فرهنگ، جان تامیلنسون
3. فرهنگ لغات معین
4. نظام حقوق زن در اسلام، مرتضی مطهری
fasleno.com .5
hawzah.net .6
zanefarda.ir .7
porsemanequran.com .8
نویسنده:عباسعلی هراتیان