مشاهده آیات الهی چه نقشی در خلاقیت ذهن دارد؟

در شماره دوم این مبحث، به موضوعاتی چون معرفت خداوند، تأثیر معرفت خداوند در سیالی ذهن، معرفت خداوند و تفکر انعطاف پذیر، معرفت و ابتکار ... پرداختیم و در این شماره به موضعاتی چون مشاهده نشانه ها، سیالی، انعطاف، ابتکار، توسم و بسط خواهیم پرداخت.

مشاهده نشانه ها

با تقویت روحیه معنوی در فرد نوعی توانایی فوق‌العاده پیدا می‌شود، که به وسیله آن می‌تواند اسرار عالم را مشاهده کند و تمام پدیده‌های جهان را چنانکه هست، به صورت نشانه‌ای برای خلاق یکتا ببیند، نشانه او که منبع بی‌پایان دانایی و اصل پایدار عشق و قدرت است و با تماشای آیات و نشانه‌هایش نیروی تفکر شکوفا می‌گردد. مشاهده آیات الهی یکی از زیباترین و شگفت‌انگیزترین یافته‌های معنوی است و کسی که به این تجربه بزرگ دست یابد گویی زندگی دیگر یافته و از شعور و شعفی فوق‌العاده بهره‌مند می‌شود.

آفریننده مهربان در قرآن کریم آیات بیشماری را به رازگشایی پدیده‌های آفرینش اختصاص داده و در جای جای کلامش به معجزه قطرات آب، دست نوازشگر باد، آغوش گرم و پرورنده آفتاب و کرشمه دلکش ستارگان و رفت و آمد شب و روز و لحظات شگفت انگیز طلوع و غروب که هر یک از شب و روز جای خود را به دیگری می‌دهد و هزاران هزار نشانه دیگر اشاره کرده و فهم آن را برای کسانی که خردمند هستند، ممکن دانسته[1] و سرانجام فرموده است: (بزودی نشانه‌های خود را در سراسر جهان و در جان‌شان به آنها نشان خواهیم داد، تا حق برای آنها آشکار شود. آیا برای دیدن پروردگارت کافی نیست که او برتر و پیش‌تر از هر چیز مشهود و دیدنی است. هشدار که آنها از دیدن پروردگارشان در تردیداند. آگاه باش که او همه چیز را فراگرفته است.)[2]

نور و جلوه خداوند در سرتاسر جهان تابیده و هیچ موجودی نیست مگر اینکه او را آشکار نموده و جلوه‌گر ساخته است. هوش نشانه بین و خرد آیت نگری که تمام جهان را بسان آینه‌ای در حضور روشنایی و شعور خلاق الهی می‌بیند، به سطحی از شعور و ادراک می‌رسد که خلاقیت از آن می‌جوشد و لبریز می‌شود. ویژگی‌های تفکر خلاق که شامل سیالیت، انعطاف و ابتکار است در تفکری که با نشانه‌های خداوند آشناست کامل می‌شود و افزون بر آن قدرت بسط و گسترش نیز از سرمشق آفرینش به تفکر آیت‌نگر جاری می‌شود.

سیالی

خلاق هستی بخش خود را در آفرینش نموده است و عالم سراسر آیات و نشانه‌ها و جلوه‌های او و کلماتی است که او برای معرفی خویش خوانده و با قلم آفرینش نوشته است. از آن رو که نگارنده و گوینده این کلمات نامتناهی است، کلمات او نیز بی‌انتهاست.[3] معنای آفرینش آفریننده یکتاست و چون او نامحدود است کلماتی که برای بیان این معنا به کار آمده نیز پایان ندارد.

گستردگی آیات الهی سبب می‌شود که اندیشه تماشاگر نیز سیال و جاری شود. تماشای آیات بی‌کران الهی ذهن انسان را باز و سرشار می‌سازد به طوری که ایده‌ها و اندیشه‌های بسیار در آن جاری می‌شود و جریان اندیشه‌ در چنین فکری بی‌پایان خواهد بود و هیچ مسئله‌ای در برابر آن بی‌پاسخ نخواهد ماند.

در نظر کسی که هر پدیده را پنجره‌ای به روی خداوند می‌بیند، تمام پدیده‌های جهان معنا داشته و از یک ذره بنیادین که شاید خشت‌های اولیه جهان را تشکیل می‌دهند،‌ تا افق نامعلوم کهکشان‌ها روزنه‌ای است، که نور خداوند را به تماشاگه اندیشه معنوی می‌آورد. در این وضعیت مشاهده معنوی، تفکر مشاهده‌گر در جریان شهود نشانه‌ها غرق شده و به سیلان بی‌پایان شعور تبدیل می‌شود.

اهل معنویت به هر چیز و به هر سو که می‌نگرند، حکمت و روشنایی را می‌بینند و معانی بلندی را درک می‌کنند، هجوم سهمگین فهم و ادراک باعث می‌شود که تمام ظریفیت تفکر گشوده شود و فکر سیال و فهمی که به نهایت گشودگی رسیده است، شکل بگیرد و این سرآغاز خلاقیت است.

انعطاف

(انعطاف پذیری با سیالی ارتباط نزدیکی دارد و باعث می‌شود که افکار تولید شده از تنوع و گوناگونی برخوردار شود و یکسان و یکنواخت نباشد.)[4] مشاهده آیات الهی گذشته از اینکه سیالی و وسعت تفکر را ایجاد می‌کند، تنوع و گوناگونی را به اندیشه راه می‌دهد و به این ترتیب امکان حل مسائل را هر چه بیشتر فراهم می‌سازد.

در آیات و نشانه‌های جهان اگر چه یک معنای عظیم و نامتناهی وجود دارد اما این نشانه‌ها بسیار متنوع اند. (براستی که در آفرینش آسمان‌ها و زمین و اختلاف شب و روز و کشتی‌هایی که در دریا حرکت می‌کنند و آبی که خداوند از آسمان فرومی‌ریزد تا زمین را بعد از مرگ باز زنده کند و جانورانی که در زمین پراکنده نموده و ابرهایی که بین زمین و آسمان مهار شده‌اند،‌ نشانه‌هایی برای اندیشمندان است.[5]

خداوند سرچشمه خلاق و نامحدود هستی است که تمام عالم جلوه‌ها و نشانه‌های اوست. کسی که آیاتش را در کتاب آفرینش مطالعه کند، هر پدیده‌ای را بسان روزنه‌ای به سوی بی‌نهایت خواهد دید و نگاهش به عالم، بسیار عمیق‌تر و اساسی‌تر می‌شود؛ بطوری که هیچ چیز در نظرش ناچیز نمی‌آید و از نگاهش نمی‌افتد. عرصه متنوع و گوناگون آفرینش تماماً دیدنی، بامعنا و مهم است و فکری که توانایی مشاهده نشانه‌های عالم را دارد و هم زمان غنچه‌ای لطیف و کوچک و صخره‌ای سخت و بزرگ را نشانه‌ای تماشایی می‌بیند، کاملاً منعطف و سرشار از افکار و ایده‌های متنوع خواهد شد.

(خداوند دانه و هسته را می‌شکافد و موجود زنده را از موجود بی‌جان پدید می‌آورد و مرده را نیز از زنده برمی‌آورد. آن کس که چنین می‌کند خداست؛ پس تا کی شما را از حق بازمی‌دارند.× او شکافنده سپیده دم است و اوست که شب را مایه آرامش قرار داده و حرکت خورشید و ماه را با حساب‌هایی مقرر داشته است. این است اندازه‌گیری آن شکست‌ناپذیر دانا.× و اوست که ستارگان را برای شما پدید آورده تا به وسیله آنها در تاریکی‌های خشکی و دریا راه یابید. براستی ما نشانه‌های یکتایی خود را برای مردمی که می‌دانند به روشنی بیان کردیم.× اوست که شما را از یک تن پدید آورد؛ پس برخی از شما به جایگاه استقرار خود در زمین آمده‌اید و برخی در جایگاهی امن نهاده شده‌اید تا به جایگاه خود برسید. براستی ما نشانه‌های یکتایی خود را برای مردمی که در می‌یابند به روشنی بیان کردیم.× اوست که از آسمان آبی فروفرستاد؛ تا با آن هر چیزی را که قابل رویش است برآوریم، آن گاه گیاهی سبز رویاندیم، و از آن دانه‌هایی بر هم نشسته برمی‌آوریم و از شکوفه‌های درخت خرما خوشه‌ها و شاخه‌هایی نزدیک به هم رویاندیم و باغ‌هایی از درختان انگور و زیتون و انار همسان و غیر همسان را به بار نشاندیم. به میوه هر یک از آنها هنگامی که به بار می‌نشیند و به رسیدن میوه‌اش بنگرید. براستی که در همه این‌ها نشانه‌هایی بری اهل ایمان است.[6]

از آن جا که معنای تمام پدیده‌های گوناگون جهان یکی است نوعی پیوند معنوی بین همه عالم بر قرار می‌شود، که بر اساس آن شب و روز و کوه و دشت و ابر و خاک و همه و همه به ساحتی از یگانگی می‌رسند و قلب‌های مشاهده‌گر در هر پدیده‌ای هزاران پدیده دیگر را به تماشا می‌نشیدند. بدین سان کارکرد محدود صورت خاص و ذهنی اشیاء درهم می‌ریزد و معلوم می‌شود که هر ذره‌ای گنجینه بی‌پایان حقایق و ایده‌هاست، گنجینه‌ای که تا ابد می‌تواند الهام بخش و راه‌گشا باشد. این گونه است که با خلاقیت اهل مشاهده خلاقیتی دور و پیچیده نیست بکله به سادگی از ساده‌ترین و نزدیک‌ترین پدیده‌ها مسائل بزرگ و و پیچیده را حل می‌کنند.

برای شخص اهل مشاهده هر چیز ساده‌ای سرشار از رازهای کشف نشده و امکانات و ظرفیت‌های قابل استفاده است. او می‌داند که خالقی توانا و حکیم و بخشنده‌ای غنی و شگف آفرین عالم را بناکرده و تدبیر می‌کند؛ پس عجایب بسیاری را می‌توان در یک قطره آب، ذره‌ای خاک یا نسیمی شناور در هوا مشاهده کرد. اندیشه شاهد آماده است تا از درون ساده‌ترین پدیده‌ها شگفت‌ انگیزترین چیزها را ببیند و با عادی‌ترین امور، پیچیده‌ترین مسائل را حل کند.

ابتکار

در نشانه‌های خداوند تکرار نیست و هیچ دو پدیده‌ای نظیر هم نیستند و هوش نشانه‌نگر تمام آیات الهی را منحصر بفرد و ممتاز می‌بیند. کوچک‌ترین پدیده‌ها نیز نوآوری بزرگ و بی‌سابقه‌ای هستند که نظیر آن در عالم نبوده و نخواهد آمد، زیرا خالق نامحدود است و هیچگاه به حدی نمی‌رسد که آفرینش را از سر بگیرد و تکرار در کار آورد. هیچ دو برگی، یا دو پرنده و حتی سر دو بندانگشت همانند هم نیست. از این رو جهان سراسر آیات و نشانه‌های بی‌نظیر پروردگاری است که مثل و نظیری ندارد. فهو الذی تشهد له أعلام الوجود.) او است کسی که تمام نشانه‌های هستی برای او شهادت می‌دهند.[7]

نه تنها نشانه‌های الهی بی نظیر است بلکه هر پدیده‌ای در هر لحظه به نشانه‌ای نو تبدیل می‌شود. هیچ دولحظه‌ای یک پدیده‌ترکراری نیست. کسی که آیات خداوند را بشناسد، هر روز و بلکه هر لحظه پروردگار را با جلوه‌ای تازه و نمودی نو مشاهده می‌کند و می‌شناسد. زیرا او هر لحظه تجلی تازه‌ای در آفرینش دارد و نشانه‌هایش را نو‌به‌نو می‌نماید.[8]

خداوند در قرآن حکیم می‌فرماید: (هیچ چیز نیست مگر اینکه خزائن و گنجینه بی‌پایان آن نزدماست و ما به اندزه مشخصی از آن فرو می‌فرسیتم.)[9] بنابراین هر آفریده‌ای منبع بی‌پایانی دارد که نزد خداست و او به اندازه‌ای که لازم است از آن جاری می‌سازد. و اهل مشاهده هر روز و هر لحظه جهان را از نو کشف می‌کنند و چنان نگاه تازه و زنده‌ای دارند که گویی برای اولین بار است به یک غنچه یا ریگ می‌نگرند و یا برای اولین بار است که نوازش نسیم و یا گرمای آفتاب را احساس می‌کنند.

با این توانایی، هر پدیده ظرفیت بی‌کران یافته و هر مسأله‌ای تازه می‌شود. و اهل مشاهده با شوق به آن می‌نگرند و چیزهایی را می‌بینند که دیگران ندیده‌اند و خودشان نیز تا کنون نیافته‌اند. آنان به همه چیز نگاهی دیگر می‌اندازند و عالم برای‌شان همواره تازه است و تکراری‌ترین امور جنبه‌هایی نو و دست نخورده دارد. زیر بارش سیل آسای این نگاه سرشار و پر زوایای پنهان مسائل فاش می‌شود و پاسخهای بکر و بی‌سابقه خود را لو می‌دهند.

بنابراین با شکوفایی معنوی، نگاه انسان به عالم عوض شده، به نگاهی غنی و تیزبین برای کشف تازه‌ها و خلاقیت و نوآوری تبدیل می‌شود. دست یابی به این نوع بینش و نگرش برای پرورش خلاقیت و شکل گیری شخصیتی خلاق بسیار ضروری است. نگاه نوببین که در اثر مشاهده نشانه‌ها و آیات الهی ایجاد می‌شود، سرمایه خلاقیت است و برخورداری از تازگی نگرش انسان را مثل کودکی معصومی که دنبال تجربه و کشف جهان جدید است، جستجوگر و جذاب می‌سازد و آمادگی کشف شگفتی‌ها را در سطح بالایی پدید می‌آورد.

توسم و بسط

بسط به عنوان یکی از ویژگی‌های فکر خلاق به معنای توجه جزئیات و ریزه کاری هاست، که البته باید متعادل باشد. اگر بسط خیلی زیاد باشد جلوی فکر ابتکاری را می‌گیرد، اما اگر در حد مناسب و متعادل عمل کند، فکر ابتکاری را صیقل می‌دهد و آن را مناسب و واقعی می‌سازد.[10] مثلاًَ ادیسون اگر به جزئیات روشنایی الکتریکی توجه نمی‌کرد شاید موفق به ساخت لامپ نمی‌شد.

خداوند تبارک و تعالی یکی از صفات اهل مشاهده را توسّم معرفی کرده و پس از شرح حال اقوام گذشته فرموده‌است: (در این ماجرا نشانه‌هایی برای متوسمین است.)[11] (متوسمین کسانی هستند که در پدیده‌ها و رویدادها دقیق و عمیق می‌نگرند و تدبر می‌کنند و نتایج مفیدی از آن به دست می‌آورند.)[12]

متوسمین با نگاهی دقیق به آیات الهی و باور به این که هر پدیده‌ای خود مجموعه‌ای از نشانه‌هاست به آیات الهی می‌نگرند و به ظرایف و نکات لطیف و حساس آن پی می‌برند و می‌آموزند که در تفکر و اندیشه تا حدودی به دقایق و ظرایف آن توجه کنند و اگر در مواجه با مسئله‌ای ایده‌ای پیدا کردند آن را با دقیق مورد توجه قرار داده و سپس با بسط و دقت لازم آن را ارائه دهند.

مشاهده دقیق آیات الهی این درس شالوده فکری متوسمین را طوری شکل می‌دهد که به ژرفای رویدادها و اشیاء سفر کنند و به نظر اولیه راضی نشوند. بلکه در جستجوی ظرافت‌های آیات برآیند و به این ترتیب فکر و اندیشه خودشان نیز دقیق می‌شود و در بسط ایده‌ها مهارت پیدا می‌کند. زیرا اندیشه‌های کلی و غیر دقیق نمی‌تواند در حل مسائل موفق شود و به خلاقیت برسد.

نتیجه‌گیری

مشاهده آیات الهی در شکل‌گیری تفکر خلاق و ایجاد ویژگی‌هایی سیالی، انعطاف، ابتکار و بسط نقش برجسته‌ای دارد. اهمیت مشاهده آیات الهی در این است که این رهاورد معنوی مربوط به همه کسانی است که به امور معنوی رومی‌آورند و مخصوص کسانی که به مراتط بالای عرفان راه پیدا کرده‌اند نیست. از این رو یک تصمیم می‌توان به این موفقیت پربرکت و عطیه شگفت‌انگیز معنوی دست یافت.

پی نوشت ها:

[1]. (إِنَّ فی خَلْقِ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیلِ وَ النَّهارِ َلآیاتٍ ِلأُولِی اْلأَلْبابِ‌‌).‌ (آل‌عمران/190)‌‌

[2]. (سَنُریهِمْ آیاتِنا فِی اْلآفاقِ وَ فی أَنْفُسِهِمْ حَتّی یتَبَینَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَ وَ لَمْ یکفِ بِرَبِّک أَنَّهُ عَلی‌ کلِّ شَی‌ءٍ شَهیدٌ‌‌ ‌‌"53‌‌ ‌‌" أَلا إِنَّهُمْ فی مِرْیةٍ مِنْ لِقاءِ رَبِّهِمْ أَلا إِنَّهُ بِکلِّ شَی‌ءٍ مُحیطٌ‌‌)‌. (فصلت/54‌‌)

[3]. (قُلْ لَوْ کانَ الْبَحْرُ مِدادًا لِکَلِماتِ رَبّی لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ أَنْ تَنْفَدَ کَلِماتُ رَبّی وَ لَوْ جِئْنا بِمِثْلِهِ مَدَدًا‌‌). (کهف/109‌‌)

[4]. خلاقیت مبانی و روش‌های پرورش. علیرضا پیر خائفی. هزاره ققنوس 1384.ص64.

[5]. (إِنَّ فی خَلْقِ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیلِ وَ النَّهارِ وَ الْفُلْک الَّتی تَجْری فِی الْبَحْرِ بِما ینْفَعُ النّاسَ وَ ما أَنْزَلَ اللّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ ماءٍ فَأَحْیا بِهِ اْلأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ بَثَّ فیها مِنْ کلِّ دابَّةٍ وَ تَصْریفِ الرِّیاحِ وَ السَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَینَ السَّماءِ وَ اْلأَرْضِ َلآیاتٍ لِقَوْمٍ یعْقِلُونَ‌‌). (164‌‌)

[6]. (إِنَّ اللّهَ فالِقُ الْحَبِّ وَ النَّوی‌ یخْرِجُ الْحَی مِنَ الْمَیتِ وَ مُخْرِجُ الْمَیتِ مِنَ الْحَی ذلِکمُ اللّهُ فَأَنّی تُؤْفَکونَ‌‌ (95‌) (فالِقُ اْلإِصْباحِ وَ جَعَلَ اللَّیلَ سَکنًا وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ حُسْبانًا ذلِک تَقْدیرُ الْعَزیزِ الْعَلیمِ‌‌ (96‌‌) وَ هُوَ الَّذی جَعَلَ لَکمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِها فی ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ قَدْ فَصَّلْنَا اْلآیاتِ لِقَوْمٍ یعْلَمُونَ‌‌ (97) وَ هُوَ الَّذی أَنْشَأَکمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ فَمُسْتَقَرُّ وَ مُسْتَوْدَعٌ قَدْ فَصَّلْنَا اْلآیاتِ لِقَوْمٍ یفْقَهُونَ‌‌ (98) وَ هُوَ الَّذی أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ نَباتَ کلِّ شَی‌ءٍ فَأَخْرَجْنا مِنْهُ خَضِرًا نُخْرِجُ مِنْهُ حَبًّا مُتَراکبًا وَ مِنَ النَّخْلِ مِنْ طَلْعِها قِنْوانٌ دانِیةٌ وَ جَنّاتٍ مِنْ أَعْنابٍ وَ الزَّیتُونَ وَ الرُّمّانَ مُشْتَبِهًا وَ غَیرَ مُتَشابِهٍ انْظُرُوا إِلی‌ ثَمَرِهِ إِذا أَثْمَرَ وَ ینْعِهِ إِنَّ فی ذلِکمْ َلآیاتٍ لِقَوْمٍ یؤْمِنُونَ‌‌) (99‌‌) (سوره مباره انعام)

[7]. نهج البلاغه، خطبه49

[8]. (کلَّ یومٍ‌ هو فی‌ شأن) (الرحمن/29)

[9]. (وَ إِنْ مِنْ شَی‌ءٍ إِلاّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلاّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ‌).(حجر/21‌‌)

[10]. پیرخائفی، ص67.

[11]. (إِنَّ فی ذلِک َلآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمینَ‌). (حجر/75‌‌ ‌)

[12]. حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن، مجلد سیزدهم . انتشارات وزارت ارشاد. 1371 ص111.

نویسنده : حمید رضا مظاهری سیف