دلیل وجوب خمس - به ویژه خمس درآمد - چیست؟
یکی از واجبات مهم مالی در اسلام (خمس) است که از فروع دین و جزء عبادات شمرده می‌شود. از این رو باید با قصد قربت انجام گیرد. تمام مذاهب اسلامی (شیعه و سنی) در اصل وجوب خمس، اتفاق نظر دارند. تنها اختلاف میان آنان، موارد و مصارف آن است؛ لذا بیشتر اهل سنت بر این باورند که تنها به غنایم جنگی و گنج خمس تعلق می‌گیرد.ر.ک: مغنیه، محمدجواد، الفقه علی المذاهب الخمسة، ص 186 و خویی، سیدابوالقاسم، مستند العروة الوثقی، کتاب الخمس، ص 197. امّا فقیهان شیعی معتقدند: خمس در هفت چیز واجب است: 1. غنایم جنگی، 2. غواصی (اشیایی که با فرورفتن در آب دریاها به دست می‌آید)، 3. گنج، 4. معدن، 5. سود تجارت، 6. مال حلال مخلوط به حرام، 7. زمینی که کافر ذمی از مسلمان بخرد. پنج قسم اول مورد اتفاق شیعه و دو قسم اخیر نظر مشهور آنان می‌باشد.
آنچه که اکنون مورد بحث و پژوهش است، خمس سود و درآمد کسب می‌باشد. خداوند متعال می‌فرماید: (و اعلموا انما غنمتم من شیء فان لله خمسه و للرسول و ...).متن کامل آیه با ترجمه در پرسش 1 ذکر شده است. این آیه - که به آیه خمس معروف است - به نظر فقیهان شیعی نه تنها بر وجوب خمس غنایم جنگی دلالت می‌کند؛ بلکه شامل هر گونه درآمد کسب نیز می‌باشد. واژه (غنیمت) از نظر لغت معنای گسترده‌ای دارد و به هرگونه درآمد و فایده‌ای که به انسان می‌رسد، گفته می‌شود.ر.ک: مجمع البحرین، لسان العرب، تاج العروس، ماده (غنم).
غنیمت جنگی و سود تجارت، هر دو غنیمت شمرده می‌شوند و مشمول آیه می‌گردند. البته هر چند شأن نزول آیه در مورد غنایم جنگی است، ولی این سخن معروف است که شأن نزول، هیچ گاه مخصص نیست و نمی‌تواند آیه را به آن محدود کند. در تقریرات درس حضرت آیت‌الله بروجردی چنین آمده است:
درست است که آیه در مورد خاص نازل شده است؛ ولی هیچ‌گاه مورد، مخصِص نیست و دانشمندان اهل سنت هم - که خمس را در غیر غنایم جنگی انکار نموده‌اند - در این آیه، مورد را تخصیص دهنده و محدود کننده ندانسته‌اند، در حالی که آیه در غزوه بدر نازل شده، آن را شامل تمامی جنگ‌ها شمرده‌اند و اگر قرار بود مورد خاص، در آیه مخصص باشد، باید آن را محدود به جنگ بدر بدانند.زبدة المقال، ص 5.
گذشته از همه اینها، در روایت معتبری (معروف به صحیحه علی بن مهزیار)، امام جوادعلیه السلام غنیمت در آیه را به معنای گسترده‌ای در نظر گرفته و آن را به درآمد کسب تفسیر نموده است. در بخشی از آن آمده است: (فاما الغنائم و الفوائد فهی واجبة علیهم فی کل عام قال الله تعالی: و اعلموا انما غنمتم من شیء فان لله خمسه...).وسائل الشیعه، ج 6، باب 8، ابواب ما یجب فیه الخمس، ح 5.
در این حدیث امام‌علیه السلام واژه (الفوائد) را در کنار (الغنائم) جای داده و هر دو را مصداق آیه قلمداد نموده است و تردیدی نیست که منظور از (فواید) هر گونه سود و درآمدی است که به انسان می‌رسد. بنابراین از مجموع موارد و قراین یاد شده، به دست می‌آید که خمس درآمد در قرآن، به صراحت از آن یاد شده و بر وجوب آن دلالت می‌کند؛ به ویژه آنکه حضرت‌علیه السلام نیز از آن معنای وسیعی را دریافته و برای ما تبیین و تفسیر کرده است. چنانچه کسی در تمام آنچه که بیان شد، اشکال کند و آیه را در خمس غنایم جنگی منحصر کند، در پاسخ خواهیم گفت: به جز قرآن، روایات متعددی از ائمه‌علیهم السلام وارد شده است که به خوبی بر وجوب خمس درآمد دلالت می‌کند.ر.ک: وسائل الشیعه، ابواب ما یجب فیه الخمس و ابواب الانفال. و تمامی فقیهان شیعی نیز به آنها استناد جسته و در کتابهای فقهی خود ذکر کرده‌اند.
گفتنی است که از سویی اکثر اهل سنت، خمس در غیر غنایم جنگی را انکار نموده‌اند و از دیگر سوی، دسترسی به صندوق زکات بر سادات بنی‌هاشم حرام شمرده‌اند در حالی که در بین این دسته نیز، همانند سایرین یتیم و مسکین به چشم می‌خورند. اکنون این سؤال پیش می‌آید، که فقرای سادات بنی‌هاشم، از چه بودجه‌ای امرار معاش کنند؟ با این اعتقاد که جنگ در تمام دوران زندگی و در همه جوامع پا بر جا و همیشگی نیست که بتوانند از خمس غنایم جنگی ارتزاق کنند.مستند العروة الوثقی، کتاب الخمس، ص 343. (احکام خمس، سید مجتبی حسینی، کد: 2/500010)
