در مورد قدرت ذهن یا مهندسی ذهن در روانشناسی چه احادیثی در منابع دینی بیان شده است؟

احادیثی را بیان کنید که امامان(ع) درمورد قدرت ذهن فرموده اند.

1 آن معنا از ذهن که در روانشناسی ذهن یا مهندسی ذهن مطرح است ، در روایات اهل بیت (ع) با عنوان ذهن مطرح نشده ، بلکه عناوین دیگر به آن داده شده و ، از واژه ی ذهن در چنین مواردی کمتر استفاده شده است.
2 بسیاری از آموزه ها که در چنین چهارچوبهای روانشناسی به چشم می خورد ، در روایات اهل بیت (ع) و آموزه های دینی نیز دیده می شوند ولی باید توجّه داشت که این اشتراک در برخی گزاره ها دلیل بر این نیست که این گونه مکاتب روانشناسی ، صد در صد مورد تأیید اسلام می باشند ؛ بلکه در مواردی نظر اسلام بر خلاف نظرات این گونه مکاتب روانشناسی می باشند ؛ بخصوص در زمینه روانشناسی ذهن که غلوّ و افراط فراوانی در آن به چشم می خورد و گاه تناقضات فلسفی آشکاری نیز در آنها دیده می شود ؛ مانند نظریّه جذب که امروزه از شهرت خاصّی برخوردار شده ، در حالی که نه تنها از نظر فلسفی مشکل دارد ، از نظر علوم تجربی نیز قابل اثبات نیست.
3 متأسفانه تحقیقات قابل توجّهی در مورد روانشناسی اسلامی انجام نشده و اکثر کتابهایی هم که در این باره نوشته شده اند حالت انفعالی و تطبیقی دارند ؛ و بخصوص در مورد مهندسی ذهن از دیدگاه اسلام کمترین فعّالیّت شده است. لذا در این باب احادیث طبقه بندی شده ای وجود ندارد. از اینرو تنها به مواردی از این روایات که موفق به یافتن آن از منابع روایی شده ایم می پردازیم. ذکر این نکته نیز لازم است که در روایات اسلامی ابوابی از روانشناسی ذهن یا ادراک مؤثّر باز شده که می توان نام آن را روانشناسی عقل گذاشت که بسی برتر از روانشناسی ذهن امروزی است که هیچ نظری به عقل نداشته از ذهنی خنثی و صرفاً طبیعی و حیوانی بحث می کند.
الف: عادتهای بد و خوب
یکی از خواصّ ذهن و وجود آدمی این است که امور ، با تمرین و ممارست در او به صورت عادت و ملکه در می آیند و آنچه به صورت ملکه و عادت در آمده به صورت خودکار عمل می کند. و ریشه ی اکثر این عادتها در ذهن است ؛ لذا روانشناسان برای ترک عادات بد ، به افراد توصیه می کنند که مدّتی ذهن خود را مشغول نمایید تا عادت حاصل شده زائل گردد.
1 قال علیّ علیه السّلام: عوّد نفسک التّصبّر علی المکروه. و ایضاً قال: مَنْ تَحَلَّمَ حَلُمَ .
نفس خویش را به بردباری در مقابل ناملایمات عادت ده. و نیز فرمودند: هر که خود را به حلم بزند ( ادای افراد حلیم را در آورد) حلیم می شود.
2 قال علیّ علیه السّلام: العادة عدوّ متملّک .
عادت بد، دشمنی است که با قدرت بر صاحبش حکومت میکند.
3 عن ابی محمّد العسکریّ علیه السّلام: قال ردّ المعتاد عن عادته کالمعجز.
برگرداندن معتاد از عادتی که بدان خو گرفته مانند معجزه است.
4 قال الحسن علیه السّلام: العادات قاهرات فمن اعتاد شیئا فی سرّه و خلواته فضحه فی علانیته و عند الملاء.
عادات، در وجود آدمیان با قهر و غلبه حکومت میکنند. کسی که در پنهانی به چیزی عادت کند آشکارا و در محضر مردم مفتضحش خواهد ساخت.
5 ایّها الناس تولّوا من انفسکم تأدیبها و اعدلوا بها عن ضراوة عاداتها
ای مردم خودتان تأدیب نفس خویش را عهده‌دار شوید و از عادات ناپسندش بازگردانید.
6 قال علیّ علیه السّلام: العادة طبع ثان.
عادات اکتسابی ، طبیعت دوّمی انسان است.
7 قال علیّ علیه السّلام: المرء حیث وضع نفسه بریاضته و طاعته فان نزّهها تنزّهت و ان دنّسها تدنّست.
خوب و بدِ اخلاق هر انسانی تابع روشی است که تربیت روح خود را بر آن قرار داده و در راه نیل به آن روش، مجاهده و از آن پیروی مینماید. اگر با روشهای صحیح جان خود را از پلیدی پاک کرده باشد پاک است و اگر آلوده نموده آلوده خواهد بود.
8 قال علیّ علیه السّلام: ذلّلوا انفسکم بترک العادات و قودوها الی فعل الطّاعات و حمّلوا بها اعباء المغارم و حلّوها بفعل المکارم و صونوها عن دنس المآثم.
نفس متجاوز و سرکش خویش را با ترک عادات ناپسند خوار نمائید و به انجام اوامر الهی وادارش سازید و بار غرامتهای تخلفش را بر وی تحمیل نمائید، با انجام مکارم اخلاق زینتش کنید و از پلیدیهای گناه مصونش دارید.
ب: یکی دیگر از خواصّ ذهنی و درونی انسان این است که اعمال را تحت تأثیر خود دارند ، لذا نوع حالاتی که در درون شخص وجود دارند به شدّت در اعمال و رفتار او تأثیر می گذارند ؛ و باز ریشه ی این حالات در ذهن است و ورود و خروج آنها ذهن می باشد. از جمله ی این حالات می توان از خود کم بینی و خود بزرگ بینی ، حسد ، کبر ، غم و غصّه ، ترس افراطی و وسواسی ، شکّاکیّت و آرزو مداری یاد نمود. ذهن و ضمیر کسانی که مبتلا به این امور می باشند به گونه ای سامان یافته که خود به خود آنها را در مسیرهای عملی خاصّی می راند که عاقبت خوشی ندارد. و جالب اینجاست که در روانشناسی ذهن امروزی آرزو مداری به شدّت ترویج می شود و چنین تلقین می کنند که انسان اگر غرق در خواسته های ذهنی خود شود به خواسته ی خود می رسد ؛ غافل از اینکه اوّلاً همواره چنین نیست و ثانیاً باید دید انسان دنبال چه آرزویی است. دنبال اهداف حقیقی و کمالات وجودی یا دنبال زخارف بی ارزش. اکثر روانشناسیهای امروزی ، فرمولهایی بی جهت را ارائه می دهند که انسان را به هرسویی ممکن است ببرد ؛ در حالی که روانشناسی اهل بیت تنها و تنها در مسیر کمالات حقیقی انسان تعریف شده است.
9 ما من احد یتیه الّا من ذلّة یجدها فی نفسه.
هیچ کس به خوی ناپسند تکبر، مبتلا نمی شود مگر به سبب خواری و ذلتی که در ضمیر باطن خود احساس می نماید.
10 قال علیّ علیه السّلام: الهمّ یذیب الجسد.
آتش اندوه و غم، بدن آدمی را میگدازد و مانند فلزّ مذابی آب میکند.
11 و عنه علیه السّلام: الهمّ نصف الهرم.
غصه نصف پیری است.
12 عن امیر المؤمنین علیه السّلام: الحسد یفنی و الحقد یذری.
حسد جسم را فرتوت و فانی میکند و کینه‌توزی آدمی را بر باد میدهد.
13 و عنه علیه السّلام: الخائف لا عیش له.
آن کس که گرفتار ترس و وحشت است در زندگی آسایش خاطر ندارد.
14 قال الصّادق علیه السّلام: الرّجل یجزع من الذّلّ الصّغیر فیدخله ذلک فی الذّلّ الکبیر.
آدمی از ذلت و حقارت کوچکی اظهار ناراحتی و اندوه میکند و همین جزع و بیقراری، او را به ذلت بزرگتری گرفتار می نماید.
15 عن علیّ علیه السّلام: الحزن یهدم الجسد.
غم و اندوه بدن آدمی را ویران میکند.
16 و عنه علیه السّلام: المریب ابدا علیل.
کسانی که همه چیز و همه کس را بچشم تردید و بدگمانی نگاه میکنند همواره علیل و بیمارند.
17 قال علیّ علیه السّلام: من کرمت علیه نفسه هانت علیه شهواته.
آن کس که واجد بزرگواری و کرامت نفس باشد تمایلات شهوانیش در نظر او خوار می‌آید.
18 و عنه علیه السّلام: من کرمت علیه نفسه لم یهنها بالمعصیة.
کسی که به شرف معنوی و کرامت نفس خود عقیده دارد با پلیدی گناه، خوارش نخواهد ساخت.
19 قال علیّ علیه السّلام: لا تشعر قلبک الهمّ علی ما فات فیشغلک عن الاستعداد بما هو آت.
افسوس‌های گذشته را در دل خود بیدار مکن که تو را از آمادگی پیروزیهائی که در پیش داری باز میدارد.
20 قال علیّ علیه السّلام: لا تحمل همّ یومک الّذی لم یأتک علی یومک الّذی قد اتاک.
غصّه فردای نیامده را بر امروز موجودت تحمیل مکن و بار روز حاضرت را بی جهت سنگین منما!
21 عن ابی عبد اللَّه علیه السّلام انّه قال: من تعلّق قلبه بالدّنیا تعلّق قلبه بثلاث خصال: همّ لا ینفی و امل لا یدرک و رجاء لا ینال.
کسی که به دنیا دل بسته و در بند علاقه‌اش اسیر است همواره گرفتار سه حالت روحی است: غصّه و اندوهی که هرگز از صفحه دلش زدوده نمیشود، آرزوئی که هرگز برآورده نمیگردد، و امیدی که هرگز به آن دست نمی‌یابد.
22 قال رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله: الامل رحمة لامّتی و لو لا الامل ما رضعت والدة ولدها و لا غرس غارس شجرا.
آرزو برای امّت من رحمت است چه اگر آرزو نمی‌بود هیچ مادری فرزند خود را شیر نمیداد و هیچ باغبانی درختی نمی‌نشاند.
23 قال علی علیه السّلام: من اشتغل بالفضول فاته من مهمّه المأمول.
آن کس که خود را به مسائل زائد و غیر لازم سرگرم کند از مهمّات واقعی زندگی که آرزو دارد باز می‌ماند.
24 قال رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله: انّ اخوف ما اخاف علی امّتی الهوی و طول الامل.
برای امّت خود از دو چیز بیش‌ از هر چیز خائف و ترسانم، اوّل هوای نفس و دوّم آرزوی دراز.
25 و عنه علیه السّلام: افضل الدّواء ترک المنی.
بهترین داروی شفا بخش ترک آرزوهای نابجا است.
26 قال امیر المؤمنین علیه السّلام: من اطال الامل اساء العمل.
کسی که آرزو را دراز گرداند رفتار خود را ضایع و بد ساخته است.
27 قال علیّ علیه السّلام: من الحمق الاتّکال علی الامل.
تکیه کردن بر آرزو از ابلهی و حماقت است.
28 علی (ع) میفرمود: من جری فی عنان امله عثر باجله.
کسی که از پی آرزوهای بی حساب خود روان گردد به سوی سقوط قطعی و مرگ لغزیده است.
29 قال علیّ علیه السّلام: من الحمق الاتّکال علی الامل.
30 قال علیّ علیه السّلام: الرّغبة مفتاح النّصب و مطیّة التّعب.
رغبت و تمایل شدید، کلید ناراحتی و مرکب خستگی و فرسودگی است.
31 و عنه علیه السّلام: ثمرة الرّغبة التّعب.
نتیجه علاقه و رغبت زیاد، خستگی و تعب است.
ج : یکی دیگر از قابلیّتهای ذهن و ضمیر آدمی قدرت بروز و ظهور می باشد ، که اصطلاحاً همّت نامیده می شود. همه ی انسانها کما بیش اندیشه ها و خواستهایی را در ذهن خود می پرورانند و دوست دارند که آنها را در عالم خارج نیز عملی سازند ولی کمتر افرادی هستند که بتوانند خواستهای اساسی خود را بروز دهند و اصطلاح همّت کافی در این باره را ندارند. همّت عالی نیز نیز یکی از اموری است که از ذهن سرچشمه می گیرد و به نوع جهت گیری و عادات ذهنی انسان بستگی دارد. لذا می توان با تمرینات ذهنی ، همّت و قدرت ابراز و اظهار خارجی خواستهای خود قویتر ساخت.
32 عن علیّ علیه السّلام: قدر الرّجل علی قدر همّته.
ارزش هر انسانی به مقدار همت او است.‌
33 قال علیّ علیه السّلام: الشّرف بالهمم العالیة لا بالرّمم البالیة.
شرف و فضیلت آدمی به همتهای بلند و اراده‌های نیرومند است نه به استخوانهای پوسیده و اجساد متلاشی‌شده درگذشتگان.
34 عن علیّ علیه السّلام: الحلم و الاناة توامان ینتجهما علو الهمّة.
بردباری و تأنی، مانند دو کودک یک شکمند و زائیده همت عالی هستند،
د: مطلب دیگری که در روانشناسی اسلامی به شدّت مورد توجّه واقع شده ولی در روانشناسی روز کاملاً مغفول می باشد ، توان عقلانی است که غیر از ذهن و هوش و امثال این امور مطرح در روانشناسی می باشد. از نظر اسلام این قوّه است که باید بر تمام قوا حاکم باشد و تمام توان ذهنی و درونی آدمی نیز باید با صلاح دید عقل وارد عمل شود ؛ چرا که عقل حجّت باطنی خدا در درون انسان می باشد ؛ و در همین جاست که مسیر روانشناسی اسلامی از روانشناسی های رایج جدا می شود.
35 قال علیّ علیه السّلام: العقل شرع من داخل و الشّرع عقل من خارج.
عقل شرع خدا از داخل است و شرع ، همان عقل بیرونی است.
36 قال علیّ علیه السّلام: العقل رسول الحقّ.
عقل رسول حقّ است.
37 و عنه علیه السّلام: العاقل یعتمد علی عمله و الجاهل یعتمد علی امله.
اشخاص عاقل به سعی و کوشش خود تکیه می کنند ولی مردان نادان به آمال و آرزوهای خویشتن متّکی هستند.
38 عن ابی عبد اللَّه علیه السّلام: قال حجّة اللَّه علی العباد النّبیّ، و الحجّة فیما بین العباد و بین اللَّه العقل‌.
حجّت خدا بر بندگان پیامبر است و حجّت بین مردم و خدا عقل است.
39 قال علیّ علیه السّلام: فضّل العقل علی الهوی لانّ العقل یملکک الزّمان و الهوی یستعبدک للزّمان.
عقل را بر هوای نفس برتری و فضیلت ده، چه آنکه عقل، تو را مالک و فرمانروای زمان می سازد و هوای نفس، تو را بنده و برده روزگار می کند.
40 قَالَ الصَّادِقُ ع: کَثْرَةُ النَّظَرِ فِی الْعِلْمِ یَفْتَحُ الْعَقْل‌.
زیاد نگاه کردن به علم (تمرین علمی داشتن ) موجب گشایش و شکوفایی عقل است.
41 وَ قَالَ ع لَیْسَ لِمَلُولٍ صَدِیقٌ وَ لَا لِحَسُودٍ غِنًی- وَ کَثْرَةُ النَّظَرِ فِی الْحِکْمَةِ تَلْقَحُ الْعَقْل‌
برای آدم افسرده دوستی نیست و برای حسود بی نیازی و غنی نیست و زیاد نگاه کردن به حکمت (تمرین عقلی و برهانی داشتن ) موجب گشایش و شکوفایی عقل است.
42 قال رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله: استرشدوا العقل ترشدوا و لا تعصوه فتندموا .
از عقل هدایت و راهنمائی بخواهید تا به رشد و کمال خویش نائل گردید، و از فرمانش سرپیچی ننمائید که نادم و پشیمان خواهید شد.
43 قال علیّ علیه السّلام: لیست الرّؤیة مع الابصار فقد تکذب العیون اهلها و لا یغشّ العقل من استنصحه.
بینش و درک واقعی همیشه با دیده‌ها میسّر نیست، زیرا گاهی چشم خطا می کند و به صاحبش دروغ می گوید، ولی عقل، در اندرز و نصیحت به صاحبش خیانت نمی‌نماید و هرگز خلاف واقع نمی‌گوید.
44 قال علیّ علیه السّلام: النّفوس طلقة لکنّ ایدی العقول تمسک اعنّتها عن النّحوس.
نفس سرکش آدمی رها و خودسر است، ولی دست نیرومند عقل به شدت زمامش را می‌کشد و از اعمالی که مایه نحوست و بدبختی است بازش می دارد.
45 قال امیر المؤمنین علیه السّلام: لیس العاقل من یعرف الخیر من الشّر، و لکنّ العاقل من یعرف خیر الشّرین.
عاقل آن کسی نیست که تنها نیکی را از بدی تشخیص دهد، بلکه عاقل کسی است که وقتی در مقابل دو بدی قرار می گیرد، آن را که خطرش کمتر و شرّش خفیفتر است بشناسد، و با تن دادن به شرّ کوچکتر خود را از
46 و عنه علیه السّلام: اکثر مصارع العقول تحت بروق المطامع.
بیشتر فرو افتادن و سقوط عقل‌های بشر در زیر اشعه فریبنده و تلألؤ خیره‌کننده آز و طمع است.
47 قال علیّ علیه السّلام: زوال العقل بین دواعی الشّهوة و الغضب.
در کشاکش انگیزه‌های شهوت و غضب، عقل بشر تیره و تار می‌شود و فروغ خود را از دست میدهد.
48 و عنه علیه السّلام: من لم یملک شهوته لم یملک عقله.
کسی که مالک شهوت خود نباشد مالک عقل خود نخواهد بود.
49 و عنه علیه السّلام: کثرة الامانیّ من فساد العقل.
آرزوهای زیاد، ناشی از فساد عقل آدمی است.
50 قال امیر المؤمنین علیه السّلام: اعجاب المرء بنفسه دلّ‌ علی ضعف عقله .
خودپسندی شخص ، دلیل بر ضعف عقل او است.
51 قال علیّ بن الحسین علیهما السّلام: من لم یکن عقله اکمل ما فیه، کان هلاکه من ایسر ما فیه.
کسی که عقل وی از سایر قوایش کاملتر نباشد هلاکت و سقوط، از آسانترین حوادث در زندگانی او است.
52 قال علیّ علیه السّلام: اذا شاب العاقل شبّ عقله و اذا شاب الجاهل شبّ جهله.
وقتی افراد عاقل، پیر می شوند نیروی عقل در نهادشان جوان می گردد و موقعی که اشخاص جاهل به پیری می رسند جهل و نادانی در وجودشان جوان می‌شود.
53 قال علیّ علیه السّلام: من غلب عقله هواه افلح، و من غلب هواه عقله افتضح.
کسی که عقلش بر هوای نفس غالب باشد به رستگاری و سعادت نائل می‌شود، و آن کس که عقلش مغلوب تمایلات نفسانیش باشد، سرانجام رسوا و مفتضح می گردد.
54 عن علیّ علیه السّلام: فانّ الشّقیّ من حرم نفع ما اوتی من العقل و التّجربة.
بدبخت و زیانکار کسی است که از سرمایه‌های عقل و تجربه سودی نبرد و از ذخائری که به وی عطا شده است بهره‌ای برنگیرد.
54 عن علیّ علیه السّلام قال: شرّ آفات العقل الکبر.
کبر، بدترین آفت خرد است.