آیا حدیث الناس علی دین ملوکهم درست است؟

این متن در منابع روایی وجود دارد.[1] اما این که این بیان حدیث منقول از معصوم باشد یا ضرب المثل، چندان روشن نیست. به نظر می رسد این سخن ضرب المثل بوده که به جهت کثرت استعمال در محاورات به حدیث معروف شده است. چنان که در کشف الغمه آمده است: "کما ورد فی الحدیث و المثل".[2]   به هر حال این سخن بیانگر یک واقعیت اجتماعی است و آن این که معمولاً اقشار پایین دست جامعه – غیر از دانشمندان و عالمان- به دلیل جهل و نا آشنایی با دین و مسائل دینی تأثیر پذیری بیشتری نسبت به عالمان و نخبگان دارند و آن هم می تواند به جهت ابزارهایی باشد که در اختیار حاکمان و پادشاهان قرار دارد. حاکمان با ابزارهای تبلیغاتی و رسانه های عمومی که در اختیار دارند، آنچه را خود می پسندند و به نفع حکومت و قدرت آنها است، به عنوان باوری صحیح به مردم تحویل می دهند و مردم هم عموماً نگاهشان به آنها است و رفتار و کردار خویش را بر اساس همان باورهای تحمیل شده تنظیم می نمایند.   قرآن کریم نیز به این مسئله اشاره دارد، آن جا که می فرماید:  "و (در قیامت)، همه آنها در برابر خدا ظاهر می‏شوند در این هنگام، ضعفا [دنباله‏روان نادان‏] به مستکبران (و رهبران گمراه) می‏گویند: «ما پیروان شما بودیم! آیا (اکنون که بخاطر پیروی از شما گرفتار مجازات الهی شده‏ایم،) شما حاضرید سهمی از عذاب الهی را بپذیرید و از ما بردارید؟...".[3]   "به خاطر بیاور هنگامی را که در آتش دوزخ با هم محاجّه می‏کنند ضعیفان به مستکبران می‏گویند: «ما پیرو شما بودیم، آیا شما (امروز) سهمی از آتش را بجای ما پذیرا می‏شوید..."؟![4]   منظور از "ضعفا" کسانی هستند که آگاهی و دانش کافی و استقلال فکری نداشتند، چشم و گوش بسته به دنبال سردمداران کفر حرکت می‏کردند؛  یعنی پیروان نادانی که با تقلید کورکورانه، خود را به وادی ضلالت افکندند.[5]   بنابر این، این سخن - چه حدیث باشد و چه مثل - از جهت محتوا با آموزه های قرآن منطبق بوده و هیچ دلالتی بر جبر هم ندارد؛ چراکه آنان با اختیار خود به جهت جهل و نادانی از حاکمان خود پیروی کرده اند.     [1]  مجلسی، محمد باقر،  بحارالانوار، ج 102، ص 7، موسسه الوفاء، بیروت، 1404ق؛ الاربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة، ج 2، ص 21، مکتبة هاشمی، تبریز، 1381ق. [2]  إربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ج 2، ص 21، مکتبة بنی هاشمی، تبریز، 1381 ه ق. [3] ابراهیم، 21،  " وَ بَرَزُوا لِلَّهِ جَمیعاً فَقالَ الضُّعَفاءُ لِلَّذینَ اسْتَکْبَرُوا إِنَّا کُنَّا لَکُمْ تَبَعاً فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنَّا مِنْ عَذابِ اللَّهِ مِنْ شَیْ‏ءٍ...". [4] غافر، 47،  " وَ إِذْ یَتَحاجُّونَ فِی النَّارِ فَیَقُولُ الضُّعَفاءُ لِلَّذینَ اسْتَکْبَرُوا إِنَّا کُنَّا لَکُمْ تَبَعاً فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنَّا نَصیباً مِنَ النَّارِ....". [5]  مکارم، ناصر،  تفسیر نمونه، ج ‏20، ص 123، دار الکتب الاسلامیه، تهران.