در معنای مبدل شدن زمین و آسمان ها: «یَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ...»،[1] مفسران دیدگاه های مختلفی دارند که در این جا به صورت خلاصه برخی از آنها بیان می شود: 1. آن روز(قیامت) زمین نقره و آسمان طلا می‌شود.[2] چه بسا تعبیر کردهاند که زمین مانند نقره پاک و آسمان مانند طلا درخشان می‌شود. 2. در روز رستاخیز، زمین جهنم و آسمان بهشت می‌شود.[3] 3. زمین یکپارچه نان خوش طعمی می‌شود که مردم در طول روز قیامت از آن می خورند.[4] 4. زمین برای هر کسی به مقتضای حال او مبدل می‌شود. برای مؤمنان به صورت نانی در می آید که در طول روز محشر از آن می خورند و برای بعضی دیگر نقره، و برای کفار آتش می‌شود.[5] 5. مقصود از تبدیل زمین، کم و زیاد شدن آن است. به این معنا که کوه ها و تپه ها و گودی ها و درختان همه از بین رفته، زمین مانند سفره گسترده تخت می‌شود، و دگرگونی آسمان ها به این است که آفتاب و ماه و ستارگان از بین میروند، و خلاصه آنچه در زمین و آسمان است وضعش عوض می‌شود.[6] منشأ این اختلاف در تفسیر تبدیل، اختلاف روایاتی است که در تفسیر این آیه آمده است. و اختلاف روایات در صورتی که معتبر باشند، خود بهترین شاهد بر این است که ظاهر آیه شریفه مقصود نیست، و این روایات به عنوان مصداق آمده اند. دقت کافی در آیاتی که پیرامون تبدیل آسمان ها و زمین بحث می کند، بیانگر این است که این مسئله در عظمت مانندی ندارد که در تصور بگنجد، و هرچه در آن باره فکر کنیم- مثلا تصور کنیم زمین نقره و آسمان طلا می‌شود و یا بلندی ها و پستی های زمین یکسان گردد و یا کره زمین یک پارچه نان پخته گردد- باز آنچه را که هست تصور نکرده ایم. این گونه تعبیرها تنها در روایات نیست، بلکه در آیات کریمۀ قرآن نیز آمده است؛ مانند آیه "وَ أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها"،[7] "وَ سُیِّرَتِ الْجِبالُ فَکانَتْ سَراباً"،[8] و... که مانند روایات از نظامی خبر می دهد که ربط و شباهتی به نظام معهود دنیوی ندارد؛ چون بدیهی است که روشن شدن زمین به نور پروردگارش غیر از روشن شدن به نور آفتاب و ستارگان است.[9] و شاید منشأ اختلاف روایات بزرگی مطلب و عدم فهم راویان باشد که ائمه معصومین (ع) پاسخ سؤال هر یک از راویان را به قدر فهم آنها می دادند که قانع گردند؛ زیرا برای عموم بشر مادامی که در لباس دنیوی طبیعی هستند ممکن نیست کیفیت و کمیت اوضاع جهان آخرت را به درستی بفهمند، مگر بعضی از نفوس پاک که در شاهد، غایب را می بینند، آن هم به طور اجمال.[10] [1] ابراهیم، 48. [2] فخرالدین رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج 19، ص 112، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1420ق،(وی این نظر را از ابن مسعود نفل می کند)؛ حقی بروسوی اسماعیل، روح البیان، ج 4، ص 436، (به نقل از قرطبی)، دارالفکر، بیروت، بی تا. [3] طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 6، ص 325، ناصر خسرو، تهران، 1372ش. [4] مجمع البیان، ج 6، ص 324. [5] مجمع البیان، ج 6، ص 325. [6] مفاتیح الغیب، ج 19، ص 146. [7] زمر، 69، "و [در آن روز] زمین به نور خداوند خود روشن شود...". [8] نبأ، 20، "و کوهها به گردش آید، پس سرابی شود- یعنی حقیقت خود را از دست بدهد و ریگی روان گردد- ". [9] طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان، ترجمه، موسوی همدانی، سید محمد باقر، ج 12، ص 129- 130. دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1374ش. [10] امین، سیده نصرت، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، ج 7، ص 106، نهضت زنان مسلمان، تهران، 1361ش.
