آیا انسان بر تاریخ حاکم است یا تاریخ بر انسان؟

تاریخ چنان‌که اهل لغت می‌گویند سرگذشت‌ها و حوادث پیشینیان است.[1] علم به وقایع و حوادث سپری شده و اوضاع و احوال گذشتگان. زندگی‌نامه‌‌‏ها، فتح نامه‌‌ها، سیره‌‏ها که در میان همه ملل تألیف شده و می‌‏شود از این مقوله است. طبق این تعریف انسان است که تاریخ را می‌سازد؛ لذا در جبر تاریخ قرار نمی‌گیرد تا آن‌گونه که تاریخ می‌خواهد سرنوشت او را رقم زند. ابوریحان بیرونی می‌گوید: تاریخ مدت معینی است که از آغاز سال شروع می‌شود.[2] بنابر این می‌توان گفت که آغاز هر چیزی تاریخ آن است؛ مثلاً مبدأ بعثت پیامبری، یا لحظه قیام مصلحی، یا هنگام هلاکت امت و ملتی و... تمام این حوادث و زمان وقوع آن به وسیله تاریخ شناخته می‌شود. بدیهی است که کلیه جوامع بشری در همه حالات دینی و دنیوی خود به ناچار در دایره تاریخ قرار می‌گیرند. تاریخ هر ملتی متعلق به مردمی است که آن‌را ساخته و پرداخته‌اند؛ لذا این انسان است که تاریخ را می‌سازد.[3] اما از آن سو، سنت‌های اجتماعی - تاریخی وجود دارد که ناشی از تقدیر حکیمانۀ الهی است و اگر مراد از تاریخ، همین سنت های تاریخی باشد، باید گفت که این سنت‌ها بر جوامع انسانی حاکم است، چنان‌که قرآن می‌فرماید: «امّا هنگامی که عذاب ما را مشاهده کردند، ایمانشان برای آنها سودی نداشت! این سنّت خداوند است که همواره در میان بندگانش اجرا شده، و آن‌جا کافران زیانکار شدند».[4]   «بگو: روی زمین گردش کنید! سپس بنگرید سرانجام تکذیب ‏کنندگان آیات الهی چه شد»؟![5]  بدیهی است که مطالعه تاریخ زندگی گذشتگان از این جهت می‌تواند آموزنده باشد و انسان می‌تواند از نقاط ضعف و قوت زندگی آنها درس بگیرد و در مسیر زندگی از تجارب آنها استفاده کند و از این جنبه، تاریخ می‌تواند برانسان تأثیر گذار و نه حاکم باشد.   [1] . معین، فرهنگ معین، واژه «تاریخ». [2] . ابوریحان بیرونی، آثار الباقیه، ص 19، نقل از، افتخار زاده، محمود، روش شناخت سنت و تاریخ اسلام، ص 27- 28، رساء، تهران، 1363ش. [3] . ر. ک: افتخار زاده، محمود، روش شناخت سنت و تاریخ اسلام، ص 27- 28. [4] . غافر، 85، «فَلَمْ یَکُ یَنْفَعُهُمْ إیمانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا سُنَّتَ اللَّهِ الَّتی‏ قَدْ خَلَتْ فی‏ عِبادِهِ وَ خَسِرَ هُنالِکَ الْکافِرُونَ». [5] . انعام، 11، «قُلْ سیرُوا فِی الْأَرْضِ ثُمَّ انْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبین».