تفاوت وجدان با فطرت چیست؟

برای روشن شدن تفاوت وجدان با فطرت بررسی چند نکته ضروری به نظر می‌رسد: 1. مقصود از فطرت چیست؟ 2. منظور از وجدان چیست 3. رابطه وجدان و فطرت چگونه است؟
1. در مورد سؤال اول یعنی چیستی فطرت پاسخ 29925 (چیستی فطرت و محدوده شمول آن) را مطالعه فرمایید.
2. اما در مورد چیستی وجدان آنچه به صورت خلاصه می‌توان گفت این است که در نهاد هر انسان نیرویی وجود دارد که دانشمندان جدید آن‌را ‏«وجدان اخلاقی‏» نام نهاده‏اند؛ وجدان همان‏طور که دانشمندان تصریح کرده‏اند، سه جنبه دارد: الف. جنبه ادراکی، ب. جنبه ارادی، ج. جنبه انفعالی.
جنبه ادراکی وجدان اخلاقی این است که اعمال و حتی افکار انسان‌‌ها را مورد بررسی ‏قرار می‌‌‏دهد و مانند یک قاضی بی‌‏طرف آن‌را تجزیه و تحلیل می‏‌کند و حکم به خوبی و بدی در مورد آن صادر می‌‏کند. 
جنبه ارادی آن، این است که همانند یک فرمانده قوی به ما فرمان می‌‏دهد که ‏به مقتضای آن عمل کنیم؛ یعنی اگر عمل خوب است انجام دهیم و اگر بد است ترک ‏نماییم. 
جنبه انفعالی وجدان این است که اگر بر وفق درک و میل آن رفتار کردیم، احساس ‏مسرت و شادی می‌‏نماید و موجب انبساط و آرامش خاطر می‌‏گردد و اگر بر خلاف میل و درک ‏آن عمل نمودیم، احساس شرمساری و خجلت کرده و با ضربات جانکاهی که بر روان و اعصاب ما وارد می‌‏شود ما را شکنجه می‌‏دهد، بالاتر این‌که وجدان اخلاقی در مورد کارهای دیگران نیز دخالت می‌‏نماید.[1]
از تعاریفی که برای وجدان شد می‌توان چنین تحلیل کرد عقل انسان به دو قسمت تقسیم می‌شود که از آن به عقل مجرد(نظری) و عقل عملی تعبیر می‌‌شود[2] که اگر بخواهیم وجدان را به یکی از این قسمت‌ها مربوط کنیم می‌توان آن‌را از فعالیت عقل عملی دانست؛ زیرا وجدان است که به کمک عقل حس و درک اخلاقی انسان را تحریک می‌کند. پس وجدان نیرویی است که با کمک عقل، ممیز خوبی‌ها و بدی‌ها و نوعی قاضی و داور انسان می‌باشد، به طوری که در مقابل اعمال نیکو مثل عدالت احساس شادی و خرسندی می‌کند و در مقابل ظلم و ستم شکنجه خواهد دید و به پشیمانی و ندامت می‌رسد. ارتباط وجدان با عقل به قدری نزدیک است که عده‌ای گفته‌اند: وجدان به مانند دادگاهی می‌ماند که در تمام قضاوت‌های عقلی نظارت می‌کند و او است که خوب را از بد و بد را از خوب تشخیص می‌دهد. پس وجدان اخلاقی، با نمودهای گوناگونش از فعالیت‌های روح به شمار می‌رود.[3]
3. در مورد رابطه وجدان و فطرت؛ ابتدا باید دید آیا وجدان امری فطری است ‏یا نه؟ زیرا اگر وجدان را امری فطری ندانیم روشن می‌شود که این‌دو هیچ ارتباطی باهم ندارند، در هر صورت در این مسئله دو نظر مختلف وجود دارد: 
نظر اول؛ گروهی از دانشمندان، وجدان را غیر فطری می‌‌‏دانند. به نظر این عده وجدان هیچ ارتباطی با فطرت ندارد؛ بلکه انسان خیال می‌‏‌کند که وجدانیات از امور فطری است، در حالی‌که امور وجدانی، جز ساخته تربیت و مولود محیط چیز دیگری نیست.[4] به بیان دیگر، طرفداران این طرز فکر که اغلب روان‌شناسان با اندیشه مادی هستند می‌‌گویند، کودک در حین تولد وجدان ندارد و برای او معیار و مقیاسی جهت درک ارزش‌‌ها نیست. او در برابر امانت و خیانت، راست و دروغ، بی‌تفاوت است. بعدها در اثر یادگیری و آموزش و اکتساب درمی‌یابد که فلان امر خوب است و آن دیگری بد و ناپسند. تبلیغات و آموزش‌ها است که این زمینه را در افراد، به وجود آورده و یا این آگاهی را به آنها می‌دهد.
نظر دوم؛ عقیده گروهی دیگر از دانشمندان است، اینان معتقدند که وجدان ‏امری فطری و جزو سرشت آدمی است که انسان همراه آن از مادر متولد می‏‌شود.[5] اینان می‌گویند وجدان فطرتی و یا غریزه‌ای فنا ناپذیر است و راهنمایی قابل اعتمادی به انسان می‌دهد. حتی انسان را به صورتی ناخودآگاه به طرف خیر و سعادت جلب کرده و از لغزش‌ها دور می‌دارد . اصل در آفرینش بر صداقت است و اطفال در اثر بدآموزی یاد می‌گیرند چگونه فریب‌کاری کنند و چگونه از طریق دروغ خود را از دامی نجات بخشند .
در این‌صورت وجدان یکی از نمودهای فطرت و یکی از امور فطری خواهد بود که هیچ انسانی به حسب سرشت و خلقت و آفرینش خالی ‏از آن نیست منتها قابل انعطاف بوده، می‏‌تواند تحت تأثیر محیط سالم و ناسالم و تربیت صحیح و ناصحیح قرار بگیرد و از سایر امیال قوی باطنی و روحی از قبیل شهوت ‏و غضب و سایر تمایلات فطری درونی چه بسا تغییراتی را بپذیرد.[6]   [1] . حقانی زنجانی، حسین، وجدان اخلاقی، ماهنامه مکتب اسلام، شماره 9، 1376ش. [2] . برای آگاهی بیشتر: پاسخ 507، «حکمت نظری و حکمت عملی»، را مطالعه کنید. [3] . زمردیان، احمد، حقیقت روح، http://www.magiran.com [4] . وجدان اخلاقی.  [5] . حقیقت روح. http://www.magiran.com [6] . وجدان اخلاقی.