اگرچه در مکتب اسلام اولین امتیاز و ملاک برتری انسان‌ها در مقایسه با یکدیگر تقوا است،[1] اما در دایره مؤمنان و پرهیزکاران، دانشمندان به یقین در جایگاه بالاتری نسبت به عموم مردم ایستاده‌اند. قرآن کریم در این باره میفرماید: «... قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذینَ لا یَعْلَمُونَ...»؛[2] بگو: آیا کسانی که می‌دانند با کسانی که نمیدانند یکسان‌اند؟!
در جایی دیگر میفرماید: «... یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ...»؛[3] خداوند کسانی را که ایمان آورده‌اند و کسانی را که علم به آنان داده شده، درجات عظیمی میبخشد.
جابر بن عبد الله انصاری در همین ارتباط از پیامبر اسلام(ص) چنین نقل می‌کند: «...و فضل العالم علی سائر الناس کفضلی علی أدناهم...»؛[4] و برتری دانشمند بر دیگر مردم مانند برتری من نسبت به پایین‌ترین فرد امّتم می‌باشد. از این‌رو است که امام صادق(ع) میفرماید دانشمندان وارثان پیامبران‌اند: «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ: إِنَّ الْعُلَمَاءَ وَرَثَةُ الْأَنْبِیَاءِ...»؛[5]
بنابر این، با توجه به آیات و روایات، عالمان و اندیشمندانی که علمشان در جهت خدمت دین و دنیای مردم و جامعه باشد در مقایسه با دیگر اقشار، دارای جایگاهی برتر و والاتر نزد خداوند هستند.
البته از این قاعده استثنا خواهند بود، برخی از دانشمندانی که علم و دانش آنها نه تنها نفعی عاید جامعه نمی‌کند، بلکه در تضاد با مصالح جامعه و اعتقاد دینی مردم می‌باشد، بدیهی است که اینان نه تنها علمشان دارای ارزش نیست و برای آنها نزد خداوند مقامی کسب نمی‌کند که آنها را حتی از چهارپایان نیز پست‌تر و پایین‌تر می‌نماید. در این صورت به یقین کارگران ساده با تقوا از چنین دانشمندانی به مراتب بالاترند: «وَ اتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ الَّذی آتَیْناهُ آیاتِنا فَانْسَلَخَ مِنْها فَأَتْبَعَهُ الشَّیْطانُ فَکانَ مِنَ الْغاوین»؛[6] و بر آنها بخوان سرگذشت آن‌کس را که آیات خود را به او دادیم ولی (سرانجام) خود را از آن تهی ساخت و شیطان در پی او افتاد، و از گمراهان شد!
گاهی در میان مردم افرادی پیدا میشوند که از نظر علم دین و کمال معنوی به درجه بالایی میرسند و پا به مرحلهای میگذارند که باید یک انسان کامل و عارف فرزانه باشند و به اوج معنویت و عرفان برسند، ولی در اثر دنیا پرستی و خودخواهی و ریاست طلبی آن‌چنان در گمراهی فرو میروند که گویا علم و کمالی نداشتند و به حدی از شقاوت میرسند که به تعبیر قرآن، شیطان همراه و ملازم آنان می‌شود: «فَأَتْبَعَهُ الشَّیْطانُ».
شایان توجه است آنچه که در تفاوت جایگاه دانشمندان با سایر افراد بیان شد، جایگاه معنوی و ارزشی آنها نزد خداوند است، اما در مقابل قانون و حقوق شهروندی تمام افراد جامعه مساوی‌اند. [1] . در این باره ر.ک: نمایه‌های «نسبی بودن تقوا»، سؤال 10324؛ «معنای تقوا»، سؤال 12034. [2] . زمر، 9. [3] . مجادله، 11. [4] . طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 9، ص 380، ناصر خسرو، تهران، 1372 ش. [5] . کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج 1، ص 32، دار الکتب الاسلامیة، تهران، چاپ چهارم، 1407ق. [6] . اعراف، 175.
