تفاوت میان (فاطر)، (خلق)، (انشاء)، (ذرء) و (صنع) در چیست؟

درباره تفاوت معنایی میان این کلمات که در ظاهر مترادف و هم‌معنا به نظر می‌رسند، باید گفت؛ هدف از کاربرد این الفاظ، علاوه بر ایجاد تفنّن در عبارت و ایجاد بلاغت در قرآن؛ وجود تفاوت‌هایی جزئی در معنای این واژه‌ها است که هر کدام معانی مختلفی را القا می‌کنند. با بررسی معانی و جزئیاتی که از این کلمات برداشت می‌شود، می‌توان تفاوت بین این واژه‌ها را به دست آورد.
1. درباره معنای فاطر و خلق و تفاوت میان آنها «تفاوت میان خالق و فاطر در قرآن»، سؤال 32744 را مطالعه کنید.
3. واژه «انشاء» - از باب افعال - به معنای ابتدا به آفرینش،[1] تربیت کردن،[2] و استمرار آنچه که آفریده شده، است.[3]
4. کلمه «ذرء» نیز به معنای آفریدن به همراه آشکار کردن آن،[4] و منتشر کردن پس از آفریدن، است. جایگاه «ذرء» بعد از آفرینش قرار دارد؛ از این‌رو تفسیر آن به آفرینش و معانی دیگر، خلاف حقیقت است.[5]
5. «صُنع»؛ به معنای انجام کار همراه با به‌کار بردن مهارت و رعایت دقت است.[6] بنابر این، هر صنعی، فعل محسوب می‌شود ولی هر فعلی صنع نیست. ضمن این‌که، صنع مخصوص صاحبان عقل و اندیشه است و به کارهای حیوانات صنع گفته نمی‌شود.[7] از این توضیحات مشخص می‌شود که صنع، اعم از خلق است؛ چرا که بسیاری از کارهای انسان‌ها را می‌توان صنع نامید؛ مثل سحری که ساحران زمان حضرت موسی(ع) انجام دادند،[8] درحالی که نمی‌توان این اعمال را خلق نامید.
خلاصه این‌که مرحله «خلق»، مقام تقدیر و اندازه‌گیری است. بعد از آن، نوبت به مرحله «برء» که از مراحل آفرینش است می‌رسد. سپس «تصویر» و تحویل صورت می‌گیرد و به مخلوق، صورت داده می‌شود. در نهایت، نوبت به «ذرء» می‌رسد که مرحله منتشر کردن و تکثیر یافتن مخلوقات است. [1] . ‏طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، ج 1، ص 415، تهران، کتابفروشی مرتضوی، چاپ سوم، 1375ش. [2] . راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، ص 807، دمشق، بیروت، دارالقلم‏، الدار الشامیة، چاپ اول، 1412ق. [3] . مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج 12، ص 129، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360ش. [4] . المفردات فی غریب القرآن، ص 327. [5] . التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج 3، ص 327. [6] . همان، ج 6، ص 347. [7] . المفردات فی غریب القرآن، ص 493. [8] . «وَ أَلْقِ ما فی‏ یَمینِکَ تَلْقَفْ ما صَنَعُوا إِنَّما صَنَعُوا کَیْدُ ساحِرٍ وَ لا یُفْلِحُ السَّاحِرُ حَیْثُ أَتی». طه، 69.