اهمیت و ضرورت مشورت در جامعه اسلامی بر اساس آیات قرآن یا روایات چیست؟

معنای مشورت
واژه‌های «مشاوره» و «مشورت» از ماده «شور» به معنای استخراج رأی و نظر صحیح است.[1] به این بیان ‌که انسان در مواقعی که خود در باره کاری به رأی و نظر صحیح نرسیده، به دیگری مراجعه کند و از او نظر صحیح را بخواهد. و کلمه «شورا» به معنای آن پیشنهاد و کاری است که در باره‌‌‏اش مشاوره می‌شود.[2]
مشورت در قرآن
«مشاوره» در اسلام جایگاه ویژه‌ای دارد. قرآن کریم در آیاتی به این اهمیت می‌پردازد. آن‌جا که می‌فرماید: «وَ الَّذینَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِمْ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَمْرُهُمْ شُوری‏ بَیْنَهُمْ...»؛[3] و آنان که دعوت پروردگارشان را پاسخ می‌‏گویند و نماز می‌‏گزارند و کارشان بر پایه مشورت با یکدیگر است... .
با توجه به معنای مشاوره، معنای این آیه چنین می‏شود؛ مؤمنان کسانی هستند که برای هر کاری که می‌‌‏‌خواهند انجام دهند، در باره آن مشورت می‌‏کنند؛ برای به دست آوردن و استخراج رأی صحیح، دقت به عمل می‌‏آورند، و به این منظور به صاحبان عقل مراجعه می‏‌کنند.
براساس نظر برخی از مفسران کلمه «شورا» مصدر است، و معنای آیه چنین می‌شود؛ کار مؤمنان شورا در میان خودشان است.[4]
این نکته قابل توجه است که طبق این معنا، مشورت یک برنامه مستمر در میان مؤمنان به حساب می‌آید، نه کاری زودگذر و موقت. قرآن می‌‏گوید همه کارهای آنها در میانشان با مشاوره است. جالب این‌که خود پیامبر اسلام(ص) با این‌که عقل کل بوده و با مبداء وحی ارتباط داشت، در مسائل مختلف اجتماعی و اجرایی؛ در جنگ و صلح و امور مهم جامعه، به مشورت با یاران می‌‏نشست، تا برای مردم الگو باشد؛ چرا که برکات مشورت از زیان‌های احتمالی آن به مراتب بیشتر است. حضرتشان بویژه برای رأی افراد تأثیرگذار ارزش خاصی قائل بود، تا آن‌جا که گاهی از رأی خود برای احترام آنها، صرفنظر می‌نمود، چنان‌که نمونه آن‌را در جنگ «احد» مشاهده کردیم.
بنابر این می‌‏توان گفت: یکی از عوامل موفقیت پیامبر(ص) در پیشبرد اهداف اسلامی همین موضوع بود.
قرآن کریم در آیه دیگر خطاب به پیامبر اسلام(ص) می‌فرماید در کارهای مربوط به جامعه اسلامی با مردم مشورت کن، حتی کسانی که اشتباهاتی در گذشته داشتند آنها را مورد عفو قرار ده، برایشان درخواست بخشش کن و آنها را در کارها مورد مشورت خویش قرار ده: «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْر»؛[5] به (برکت) رحمت الهی، در برابر آنان [مردم‏] نرم (و مهربان) شدی! و اگر خشن و سنگ‌دل بودی، از اطراف تو، پراکنده می‏‌شدند. پس آنها را ببخش و برای آنها آمرزش طلب کن! و در کارها، آنان‌را مورد مشورت قرار ده!
اصولاً مردمی که کارهای مهم خود را با مشورت و صلاح ‏اندیشی یکدیگر انجام می‌دهند، و صاحب‌‏نظران آنها به مشورت می‌‌‏‌نشینند، کمتر گرفتار لغزش می‌‌‏شوند.
بر عکس افرادی که گرفتار استبداد رأی هستند و خود را بی‌نیاز از افکار دیگران می‌‏دانند- هر چند از نظر فکری فوق العاده باشند- غالباً گرفتار اشتباهات بزرگی می‌‌‏شوند. از این گذشته استبداد رأی، شخصیت مردم را از بین برده، افکار را متوقف می‌‌‌‏سازد، و استعدادهای آماده را نابود می‌‌‏‌کند، و به این ترتیب بزرگ‌‌ترین سرمایه‌‏‌های انسانی یک ملت از دست می‌‌‌‏رود.
به علاوه کسی که در انجام کارهای خود با دیگران مشورت می‌‌‏کند، اگر مواجه با پیروزی شود کمتر مورد حسد واقع می‌‌‏گردد؛ زیرا دیگران پیروزی وی را از خودشان می‌‌‏دانند و معمولاً انسان نسبت به کاری که خودش انجام داده حسد نمی‌‌‏ورزد و اگر احیاناً مواجه با شکست گردد، زبان اعتراض و ملامت و شماتت مردم بر او بسته است؛ زیرا کسی به نتیجه کار خودش اعتراض نمی‏‌کند، نه تنها اعتراض نخواهد کرد، بلکه دلسوزی و غم‌خواری نیز می‌‌‏کند.
از یکی دیگر از فوائد مشورت این است که انسان ارزش شخصیت افراد و میزان دوستی و دشمنی آنها را با خود درک خواهد کرد و این شناسایی راه را برای پیروزی او هموار می‏‌کند و شاید مشورت‌های پیامبر(ص) با آن قدرت فکری و فوق العاده‌‌‏ای که در حضرتش وجود داشت، به دلیل مجموع این جهات بود.[6]
بنابر این، از نگاه قرآن یکی از مهم‌ترین مسائل اجتماعی اصل «شورا» و «مشاوره» است که بدون آن، همه کارها ناقص است. یک انسان هر قدر از نظر فکری نیرومند باشد نسبت به مسائل مختلف تنها از یک یا چند بعد می‌‏‌‌نگرد؛ لذا ابعاد دیگر بر او مجهول می‌‌‏‌ماند، اما هنگامی که مسائل در شورا مطرح گردد و عقل‌‌ها و تجارب و دیدگاه‌‌های مختلف به کمک هم بشتابند، مسائل کاملاً پخته و کم عیب و نقص می‌‌‏گردد، و از لغزش دورتر است؛ از این‌رو پیامبر اکرم(ص) می‌‌فرماید: « ما من رجل یشاور أحدا إلا هدی إلی الرشد»؛[7] هیچ‌کس در کارهای خود مشورت نمی‌‌‏کند، مگر این‌‌که به راه راست و مطلوب هدایت می‌‌‏شود.
مشورت در روایات
در روایات وارده از معصومان(ع) تأکید زیادی روی مشاوره شده است. در این مقال به تعدادی از آنها اشاره می‌شود:
1. در حدیثی از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است: «ما شقی عبد قطّ بمشورة و ما سعد باستغناء برأی‏»،[8] هیچ‌کس هرگز با مشورت بدبخت و با استبداد رأی، خوشبخت نشده است.
2. همچنین حضرتش فرمود: «إِذَا کَانَ أُمَرَاؤُکُمْ خِیَارَکُمْ وَ أَغْنِیَاؤُکُمْ سُمَحَاءَکُمْ وَ أَمْرُکُمْ شُورَی بَیْنَکُمْ فَظَهْرُ الْأَرْضِ خَیْرٌ لَکُمْ مِنْ بَطْنِهَا وَ إِذَا کَانَ أُمَرَاؤُکُمْ شِرَارَکُمْ وَ أَغْنِیَاؤُکُمْ بُخَلَاءَکُمْ وَ أُمُورُکُمْ إِلَی نِسَائِکُمْ فَبَطْنُ الْأَرْضِ خَیْرٌ لَکُمْ مِنْ ظَهْرِهَا»؛[9] هنگامی که زمام‌داران شما، نیکان شما باشند و توانگران شما سخاوت‌مندان و کارهایتان به شورا انجام گیرد، در این هنگام روی زمین از زیر زمین برای شما بهتر است(یعنی شایسته حیات و زندگی هستید)، ولی اگر زمامداران‌تان، بدان، ثروت‌مندان و افراد بخیل باشند و در کارها مشورت نکنید، در این صورت زیر زمین از روی آن برای شما بهتر است.
3. امام علی(ع) می‌فرماید: «مَنِ اسْتَبَدَّ بِرَأْیِهِ هَلَکَ وَ مَنْ شَاوَرَ الرِّجَالَ شَارَکَهَا فِی عُقُولِهَا»؛[10] کسی که استبداد به رأی داشته باشد، هلاک می‌‏شود و کسی که با افراد بزرگ مشورت کند در عقل آنها شریک شده است.
4. امام صادق(ع) فرمود: مشورت کردن با مردم خوب و اهل علم، مثل تفکّر کردن در آفرینش آسمان‏ها و زمین و فنای آسمان و زمین است که چگونه هر کدام بی‏قید و ستون به جای خود ایستاده‌‏اند.
 یعنی چنان‌که فکر کردن در اینها باعث شنا کردن در دریاهای نور معرفت الهی است، و موجب زیاد شدن یقین به وجود خالق حکیم می‌شود، همچنین مشورت کردن با مؤمنان هم، موجب حصول یقین در کارها و باعث بر طرف شدن شک و تردید در شغل‌ها و عمل‌ها است.[11]
ویژگی‌های مشاوران
امام صادق(ع) در باره شرایط و ویژگی‌های مشاوران فرمود: در کارهای خود - که از نظر دین نیز جایز باشد- با کسی مشورت کن که در او این ویژگی‌ها باشد.
1. از عقل و اندیشه پاک و روشنی برخوردار باشد؛ یعنی کسی باشد که صلاح و فساد امور را می‌‏فهمد.
2. دارای علم و دانش باشد.
3. دارای تجربه باشد.
4. در او روحیه خیرخواهی باشد؛ یعنی با خلوص نیت و صفای باطن در باره مسائل جامعه نظر ‌دهد.
5. با تقوا باشد؛ یعنی از محرمات و تمایلات نفسانی خودداری ‏‌کند، صاحب تقوا و خویشتن‌‏دار باشد.[12]
بدیهی است که با هرکس نمی‌توان مشاوره نمود، و هر فردی صلاحیت ندارد تا طرف مشورت قرار گیرد؛ زیرا گاه آنها نقاط ضعفی دارند که مشورت با آنها مایه بدبختی و عقب افتادگی است، چنان‌که علی(ع) در منشوری که برای مالک اشتر -هنگام نصبش به استانداری مصر- می‌نویسد، یاد آور می‌شود که در کارها و امور مربوط به اجتماع و مردم، از مشورت با سه طایفه پرهیز کن:
1. افراد بخیل: «وَ لَا تُدْخِلَنَّ فِی مَشُورَتِکَ بَخِیلًا یَعْدِلُ بِکَ عَنِ الْفَضْلِ وَ یَعِدُکَ الْفَقْرَ»؛[13] با افراد بخیل مشورت نکن؛ زیرا ترا از بخشش و کمک به دیگران بازمی‌‏دارند و از فقر می‌‏ترسانند.
2. افراد ترسو: «وَ لَا جَبَاناً یُضْعِفُکَ عَنِ الْأُمُورِ»؛[14] همچنین با افراد ترسو مشورت مکن؛ زیرا آنها ترا از انجام کارهای مهم بازمی‌‏دارند.
3. انسان‌های حریص و طماع: «وَ لَا حَرِیصاً یُزَیِّنُ لَکَ الشَّرَهَ بِالْجَوْر»؛[15] نیز افراد حریص را مشاور انتخاب نکن که آنها برای جمع آوری ثروت و یا کسب و مقام، ستم‌گری را در نظر تو جلوه می‏‌دهند.
امام صادق(ع) می‌فرماید: «وَ لَا تُشَاوِرْ مَنْ لَا یُصَدِّقُهُ عَقْلُکَ وَ إِنْ کَانَ مَشْهُوراً بِالْعَقْلِ وَ الْوَرَعِ »[16] با کسی که عقل و قلب تو نمی‏‌تواند او را تصدیق کند؛ مشورت مکن، اگر چه در میان مردم با عقل و هوش و پرهیزکار شناخته شود.
البته، امام صادق(ع) به این نکته توجه می‌دهد؛ چون با کسی که صلاحیت مشاوره دارد مشورت کردی؛ با نظرش مخالفت نکن، اگر چه بر خلاف نظر و رأی تو اظهار عقیده نماید؛ زیرا که نفس انسان از قبول حق خودداری می‌‏کند، و حاضر نیست حقیقت را بپذیرد؛ از این‌رو مخالفت کردن با نفس، در برابر مخالفت با حقایق بهتر است.
 وظیفه مشاور
همان‌گونه دین اسلام در موضوع مشورت کردن تأکید زیادی نموده، به افرادی که مورد مشورت قرار می‌‏‌گیرند نیز تأکید کرده است، هنگامی که مورد مشورت قرار گرفتید از هیچ‌گونه خیرخواهی فروگذار نکنید که خیانت در مشورت، یکی از گناهان بزرگ محسوب می‌‏شود. این حکم حتی در باره غیر مسلمانان نیز ثابت است؛ یعنی اگر انسان، پیشنهاد مشورت را از غیر مسلمانی بپذیرد، حق ندارد در مشورت، نسبت به او خیانت کند و غیر از آنچه تشخیص می‌‏دهد به او اظهار نماید.
در رساله حقوق که از امام سجاد(ع) آمده است: «وَ أَمَّا حَقُّ الْمُسْتَشِیرِ فَإِنْ عَلِمْتَ أَنَّ لَهُ رَأْیاً حَسَناً أَشَرْتَ عَلَیْهِ وَ إِنْ لَمْ تَعْلَمْ لَهُ أَرْشَدْتَهُ إِلَی مَنْ یَعْلَمُ وَ حَقُّ الْمُشِیرِ عَلَیْکَ أَنْ لَا تَتَّهِمَهُ فِیمَا لَا یُوَافِقُکَ مِنْ رَأْیِه»؛[17] حق کسی که از تو مشورت می‌‌‏خواهد این است که اگر عقیده و نظر مناسبی داری در اختیار او بگذاری و اگر در باره آن کار، چیزی نمی‌‏‌دانی، او را به سمت کسی راهنمایی کنی که می‌‌داند، و اما کسی که مشاور تو است این حق را بر گردنت دارد تا در آنچه با تو موافق نیست، او را متهم نسازی.   [1] . راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص 469، واژه «شور». [2] . طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏18، ص 63، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1417ق. [3] . شوری، 38. [4] . زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج ‏4، ص 228، دار الکتاب العربی، بیروت، 1407ق. [5] . آل عمران، 159. [6] . ر. ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‏3، ص 144- 146، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1374ش. [7] . طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج ‏9، ص 51، ناصر خسرو، تهران، 1372ش. [8] . پاینده، ابو القاسم،‏ نهج الفصاحة (مجموعه کلمات قصار حضرت رسول صلی الله علیه و آله)، ص 687، دنیای دانش‏، تهران، چاپ چهارم، 1382ش.‏ [9] ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، ‏تحف العقول، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، النص، ص 36، جامعه مدرسین، چاپ دوم،‏ 1404،ق 1363ش.‏ [10] . شریف الرضی، محمد بن حسین‏ نهج البلاغة، (للصبحی صالح)، ص 500، هجرت، قم، چاپ اول، 1414 ق.‏ [11] . منسوب به جعفربن محمد علیه السلام، امام ششم علیه السلام‏، مصباح الشریعة، ص 152، اعلمی، بیروت، چاپ اول، 1400ق. «وَ مَثَلُ الْمَشُورَةِ مَعَ أَهْلِهَا مَثَلُ التَّفَکُّرِ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ فَنَائِهِمَا وَ هُمَا عَیْنَانِ مِنَ الْعَبْدِ لِأَنَّهُ کُلَّمَا تَفَکَّرَ فِیهِمَا غَاصَ فِی بِحَارِ نُورِ الْمَعْرِفَةِ وَ ازْدَادَ بِهِمَا اعْتِبَاراً وَ یَقِیناً». [12] . همان، ص 125، «قَالَ الصَّادِقُ (ع‏) شَاوِرْ فِی أُمُورِکَ مِمَّا یَقْتَضِی الدِّینُ مَنْ فِیهِ خَمْسُ خِصَالٍ عَقْلٌ وَ عِلْمٌ وَ تَجْرِبَةٌ وَ نُصْحٌ وَ تَقْوَی». [13] . نهج البلاغة، ص 430. [14] . همان. [15] . همان. [16] . مصباح الشریعة، ص 152، «وَ إِذَا شَاوَرْتَ مَنْ یُصَدِّقُهُ قَلْبُکَ فَلَا تُخَالِفْهُ فِیمَا یُشِیرُ بِهِ عَلَیْکَ وَ إِنْ کَانَ بِخِلَافِ مُرَادِکَ فَإِنَّ النَّفْسَ تجمع [تَجْمَحُ‏] عَنْ قَبُولِ الْحَقِّ وَ خِلَافُهَا عِنْدَ قَبُولِ الْحَقَائِقِ أَبْیَن‏». [17] . شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج ‏2، ص 624، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ دوم، 1413ق.