آیا از دیدگاه روایات اسلامی اهمیت علم منحصر به علوم دینی است؟ یا مطلق علم؟

در احادیث اسلامی به پیروی از آیات قرآن مجید، تنها اکتفا به تشویق از فراگیری علوم دینی نشده، بلکه علاوه برآن هرگونه علم مفید در زندگی مادّی و معنوی مورد توجه قرار گرفته است. به عنوان نمونه به روایات زیر توجه کنید:
1 در حدیث معروفی از پیغمبر اکرم (ص) می‌خوانیم فرمود: (اطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ لَوْ بِالصِّیْنِ فَانَّ طَلَبَ الْعِلْمِ فریضةَ عَلی کُلِّ مُسْلِمٍ(1) دانش را فراگیرید هر چند در کشور چین باشد، زیرا تحصیل دانش بر هر مسلمانی واجب است).
باید توجه داشت که مملکت چین در آن زمان دورترین کشور جهان شناخته می‌شد، بنابراین منظور این است که به سراغ دانش بروید، هر چند در دور افتاده‌ترین کشورهای دنیا باشد.
بدیهی است دانشی که در آن روز در چین یافت می‌شد، معارف قرآنی و دینی نبود، چرا که جای آنها مراکز وحی بود، بلکه منظور دانشهای مفید دنیوی است.
2 در حدیث دیگری از امام امیر مؤمنان علی (ع) می‌خوانیم: (الْحِکْمَةُ ضالَّةُ الْمُؤْمِنِ فَاطْلُبُوها وَلَوْ عِنْدَ الْمُشْرِکِ(2) دانش، گمشدة شخص با ایمان است، پس آنرا طلب کنید هر چند نزد مشرکان باشد).
روشن است، آنچه نزد مشرکان یافت می‌شود معارف توحیدی و علوم الهی نیست، بلکه علوم مفید دیگری است که در زندگی به کار می‌آید و گاه نزد آنان است.
این گونه احادیث، شعار معروف (علم وطن ندارد) را تداعی می‌کند و تأکید می‌نماید که علم و دانش، گمشدة مؤمنان است، هر جا و نزد هر کس بیابند آن را فرا می‌گیرند.
چنانکه در حدیث دیگری آمده است: (کَلِمَةُ الْحِکْمَةِ ضالَةُ المُؤْمِنِ فَحَیثُ وَجَدَها فَهُوَ احَقُّ بِها(3) دانش گمشدة مؤمن است، هرجا آن را بیابد به آن سزاوارتر است).
3 در حدیث معروفی از پیامبر اکرم (ص) می‌خوانیم: (الْعِلْمُ عِلْمانُ عِلْمُ الادْیانِ وَ عِلْمُ الابْدانِ(4) علم دو گونه است علوم دینی و علوم پزشکی). (اولی مایة سلامت روح انسان است و دومی مایة سلامت جسم).
4 در حدیث دیگری از همان حضرت آمده است: (الْعِلْمُ ثَلاثَة الْفِقْهُ لِلَادْیانِ وَ الطِّبُ لِلَابْدانِ وَ النَّحْوُ لِلِّسانِ(5) علم بر سه گونه است آگاهی نسبت به ادیان، و پزشکی برای بدنها، و نحو (ادبیات) برای زبان).
در این حدیث، سه شاخة مهم از علوم الهی و بشری مطرح شده است، علوم دینی و علم پزشکی و ادبیات که در واقع کلید علوم دیگر است.
5 در حدیث دیگری از امیرمؤمنان علی (ع) آمده است: (الْعُلُومُ ارْبَعْةُ الْفِقْهُ لِلَادْیانِ وَ الطِّبُ لِلَابْدانِ وَ النَّحْوُ لِلِّسانِ، وَ النُّجُومُ لِمَعْرِفةِ الازْمانِ(6) دانش چهار بخش است فقه برای دین، پزشکی برای بدن، نحو (ادبیات) برای زبان و ستاره‌شناسی برای شناخت اوقات).
6 در حدیث دیگری از امام صادق (ع) می‌خوانیم: (وَ کَذلِکَ اعْطی (الِانْسانَ) عِلْمَ ما فیهِ صَلاح دُنْیاهُ کَالزِّراعَةِ وَ الغِراسِ وَ اسْتَخْرِاجِ الارَضِیْنَ، وَ اقْتِناءِ الاغْنام وَ الانْعامِ وَ اسْتِنْباطِ المِیاهِ، وَ مَعْرِفَةِ الْعَقاقِیرِ الَّتی یُسْتَشْفی بِها مِنْ ضُرُوبِ الاسْقامِ، وَ الْمعادِنِ الَّتی یُسْتَخْرَجُ مِنْها انواعُ الْجَواهِرِ، وَ رُکُوبِ السُّفُنِ وَ الْغَوْصِ فِی الْبَحْرِأ وَ التَّصَرُّفِ فِی الصَّناعاتِ وَوُجُوهِ الْمَتاجِرِ وَ الْمَکاسِبِ(7)
امام صادق مطابق این روایت ضمن بر شمردن علوم و دانشهای مفیدی که خداوند به لطف و کرمش بر انسان، ارزانی داشته، می‌فرماید: (همچنین به او علومی بخشیده که اصلاح دنیای او در آن است مانند کشاورزی، باغداری، استخراج زمین دامداری و استخراج آبها از زمین، شناخت گیاهان دارویی که برای انواع بیماریها مفید است و شناخت معادنی که از آن انواع جواهر استخراج می‌شود، و سوار شدن بر کشتیها و غواصی در دریاهاأ و تصرّف در انواع صنایع و انواع تجارتها و کسبها).
به این ترتیب امام (ع)، تمام این علوم را از مواهب الهی شمرده و انسانها را به تحصیل و تعلیم و گسترش آن تشویق فرموده است.
7 در حدیثی از پیامبر اکرم (ص) ضمن بیان حقوق فرزندان بر پدران آمده است: (وَ یُعْلِّمَهُ کِتابَ اللهِ وَ یُطَهِّرَهُ وَ یُعَلِّمَهُ السِّباحَةِ(8) از حقوق فرزند بر پدر این است که کتاب خدا را به او تعلیم کند و او را از پلیدی‌ها و گناهان پاک سازد و فن شنا را به او بیاموزد).
از این حدیث به خوبی استفاده می‌شود که حتی تعلیم فن شنا از نظر قانونگذار اسلام دور نمانده و تعلیم آن را به فرزندان توصیه کرده است.
8 در حدیث دیگری از امام موسی‌بن جعفر (ع) می‌خوانیم: (وَ بَعْدَ عِلْمِ الْقُرآنِ ما یَکُونُ اشْرَفَ مِنْ عِلْمِ النُّجُومِ وَ هُوَ عِلْمُ الانْبیاءِ وَ الاوْصیاءِ وَ وَرَثَةِ الانْبیاءِ الَّذینَ قالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ وَ عَلامات وَ بالْنَجْم هُمْ یَهْتَدُونَ(9) بعد از علم قرآن علمی شریفتر از
علم نجوم و ستاره شناسی نیست و آن علم انبیاء و اوصیاء و وارثان آنهاست، همانها که خداوند متعال در حق آنها فرموده خداوند علاماتی قرار داد و به وسیلة ستارگان هدایت می‌شوند).
پی‌نوشت‌
(1)) بحارالانوار 1/ 180)
(2)) بحارالانوار 75/ 34)
(3)) بحارالانوار 2/ 199)
(4)) بحارالانوار 1/ 220)
(5)) بحارالانوار 75/ 45)
(6)) بحارالانوار 1/ 218)
(7)) بحارالانوار 3/ 83)
(8)) وسائل 15/ 199)
(9)) بحارالانوار 47/ 146)
پیام قرآن ج 10، حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی و سایر همکاران‌