«الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذی أَنْزَلَ عَلی عَبْدِهِ الْکِتابَ وَ لَمْ یَجْعَلْ لَهُ عِوَجاً* قَیِّماً...»؛[1] حمد مخصوص خدایی است که این کتاب (آسمانی) را بر بنده (برگزیده) اش نازل کرد، و هیچ‌گونه کژی در آن قرار نداد. در حالی‌که ثابت، مستقیم و نگاهبان کتاب‌های (آسمانی) دیگر است.
کلمه «عوج» - به فتح و کسر عین- به معنای انحراف است. راغب در مفردات می‌گوید: «عَوج» به فتح عین، کجیهایی را می‌گویند که به آسانی باچشم دیده می‌شوند؛ مانند کجی چوبی که در زمین نصب شده باشد، ولی «عِوج» به کسره عین، در کجیهایی است که با فکر و بصیرت تشخیص داده می‌شوند؛ نظیر انحراف و انحنایی که در زمین مسطح است که تنها متخصصان میتوانند آن‌را تشخیص دهند، همین‌طور مانند انحراف در دین و زندگی.[2]
«قیّم» آن کسی است که برای اصلاح چیزی قیام کند، و کارهایش را تدبیر نماید؛ نظیر قیم و سرپرست خانه که کارها و برنامههای آن‌را منظم و برقرار مینماید.[3] قرآن مجید از این لحاظ قیم است که حاوی معانی فراوانی است. آنچه که قرآن حاوی آن بوده عبارت است از اعتقاد حق و عمل صالح. گواه بر این معنا سخن خدای متعال است: «یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ وَ إِلی طَرِیقٍ مُسْتَقِیمٍ».[4] یعنی این قرآن است که بشر را به سوی اعتقاد حق و راه راست و عمل صالح راهنمایی می‌کند. و این همان معنای دین است. خدای سبحان دین خود را در آیات متعدد قرآن به «قیم» توصیف نموده است؛ مانند: «فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ الْقَیِّمِ».[5] یعنی ای پیامبر(ص) صورت و توجه خود را متوجه دین قیم نما که برای هدایت بشر قیام کرده است؛ چون کلمه «قَیِّماً»که وصف قرآن است و در این‌جا هیچ قید و شرطی ندارد، معلوم می‌شود قرآن کریم از هر نظر قیم و سرپرست امور دینی و دنیوی و اخروی بشر است.[6]
البته، برخی گفته‌اند؛ مقصود از قیم، مستقیم است؛ یعنی کتابی که معتدل بوده، و افراط و تفریط در آن وجود ندارد.[7] برخی نیز معتقدند؛ در «وَ لَمْ یَجْعَلْ لَهُ عِوَجاً قَیِّماً» تقدیم و تأخیر است؛ یعنی جمله در حقیقت چنین است: «الحمد لله الذی أنزل علی عبده الکتاب قیما و لم یجعل له عوجا»، یعنی حمد خدایی را سزا است که بر بنده‌اش کتابی فرستاد که قیم است و در آن انحراف و کجی راه ندارد. و «قیم»، به معنای مدبر سایر کتاب‌های آسمانی است؛ یعنی سایر کتاب‌ها را تصدیق و حفظ نموده، شرایعش را نسخ می‌کند.[8]
«وَ لَمْ یَجْعَلْ لَهُ عِوَجاً» ضمیر در «له» به کتاب برمی‌گردد، و جمله مورد بحث جمله حالیه است برای کتاب. کلمه «قیّماً» آن‌گونه که از کتاب فهمیده می‌شود، حال بعد از حال است؛ زیرا خدای تعالی در مقام ستایش خویش است، از این جهت که کتابی نازل کرده که به صفت نداشتن اعوجاج متصف است، و از این جهت که آن کتاب بر تأمین مصالح جامعه بشری قیم است. پس به هر دو صفت بذل عنایت شده، آن هم به طوری مساوی، و همین اقتضا می‌کند که جمله مزبور حالیه باشد، و «قیم» نیز حال دوم.
و اینکه کلمه «عوج» که نکره است و در سیاق نفی قرار گرفته، خود افاده عمومیت می‌کند. در نتیجه قرآن کریم در تمامی احوال و از همه جهات مستقیم و بدون اعوجاج است. در لفظش فصیح، در معنایش بلیغ، در هدایت نمودنش موفق، و حتی در حجتها و براهینش قاطع، در امر و نهیش خیرخواه، در قصص و اخبارش صادق و بدون اغراق و در قضاوتش جدا کننده میان حق و باطل است. همچنین از دست‌برد شیطان‌ها محفوظ. نه در عصر نزولش دست‌خوش باطل شده و نه بعد از آن.
بنابر این، توصیف کتاب به وصف قیمومت؛ از این‌رو است که متضمن دین قیم است، دینی که قائم به مصالح عالم بشری است، چه مصالح دنیایی، و چه آخرتی.[9]
خلاصه اینکه خدای تعالی در این سوره کلامش را با ذکر ثنای خود افتتاح نموده، این‌گونه خود را ستوده که قرآنی بر بنده‌اش نازل کرده که هیچ انحرافی از حق در آن نیست، و آن کتاب قیم مصالح بندگانش در زندگی دنیا و آخرت است، و از عهده این کار به خوبی برمیآید، پس همه حمدها که در ترتب خیرات و برکات آن، از روز نزولش تا روز قیامت هست، همه برای خدا است؛ لذا سزاوار نیست که هیچ دانشمند اهل بحثی تردید کند در اینکه آنچه از خیر و صلاح در جوامع بشری به چشم میخورد، همه از برکات انبیای کرام است که برای بشر گسترده‌اند. و بذری است که آنان با دعوت خود به سوی حق، اخلاق نیکو و عمل صالح افشاندهاند. و به همین جهت دعوت نبوی منت‌هایی بزرگ بر بشر دارد، پس همه حمدها برای خدا است. [1] . کهف، 1و2. [2] . راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص 592، دارالعلم الدار الشامیة، دمشق، بیروت، 1412ق. [3] . ر. ک: همان، ص 690- 692، ماده «قوم». [4] . احقاف، 30. [5] . روم، 43. [6] . ر. ک: طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 13، ص 238، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1417ق؛ نجفی خمینی، محمد جواد، تفسیر آسان، ج10، ص 219، اسلامیه، تهران، 1398ق. [7] . آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج 8، ص 192، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1415ق. [8] . طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 6، ص 693، ناصر خسرو، تهران، 1372ش. [9] . المیزان فی تفسیر القرآن، ج 13، ص 236-238.
