روایات در موضوع اولین نماز جماعت در اسلام چنین می‌گویند:
1. جبرئیل هیچ وقت بدون اجازه نزد پیامبر(ص) نمی‌آمد؛ او روزی در بلندی‌های مکه، خدمت پیامبر(ص) رسید پای خود را بر زمین زد و چشمه آبی جاری شد، آن‌گاه وضو گرفت و رسول خدا هم وضو گرفت و نماز خواند، آن نماز، اولین نماز واجبی بود که حضرت محمّد(ص) در زمین به‌جای آورد، امام علی(ع) نیز با رسول خدا(ص) آن نماز را خواند، در همان روز پیامبر اکرم(ص) نزد خدیجه(س) آمد و او را از نماز خبر داد که ایشان نیز وضو گرفت و نماز عصر آن روز را ادا کرد...».[1] طبق این روایت، اولین نماز جماعت از سوی پیامبر اسلام(ص) و امام علی(ع) اقامه شد.
2. امام صادق(ع) فرمود: «اوّلین نماز جماعت در اسلام این‌گونه بود که ابوطالب(عموی پیامبر) به همراه فرزندش جعفر، از کنار حضرتشان می‌گذشت که دید آن‌حضرت نماز می‌خواند و حضرت علی(ع) در سمت راست او ایستاده است، پس به جعفر گفت: در کنار پسر عمویت نماز بخوان. او نیز آمد و در سمت چپ رسول خدا(ص) ایستاد و در این زمان که ابوطالب دو فرزند خود را کنار پیامبر در حال نماز دید، ابیاتی را سرود[2] ...».[3]
قریب به همین محتوا در منابع دیگر نیز نقل شده است.[4] از این روایات به‌دست می‌آید که ابوطالب و جعفر از نماز و همچنین رسالت پیامبر اطلاع داشتند.
نقل دیگری در برخی از منابع آمده است که هر دو مورد مذکور را با هم ذکر کرده که می‌تواند ما را در فهم بهتر روایت به خصوص در موقعیت‌های زمانی آنها، کمک کند. نقل مذکور چنین است: زمانی که پیامبر(ص) به چهل سالگی رسید، جبرئیل او را به ادای نماز و حدود آن دعوت کرد، و هنوز که امر به اوقات نماز نشده بود، آن‌حضرت نماز را در هر وقتی دو رکعتی انجام می‌داد، و علی بن ابی‌طالب(ع) که او را دوست می‌داشت، و در رفت و آمدش همواره با او بود، روزی بر آن‌جناب داخل شد، در حالی‌که پیامبر(ص) به نماز مشغول بود، [پس از نماز] فرمود: یا ابا القاسم! این چه عملی است انجام می‌دهی؟ فرمود: این همان نماز است که خداوند مرا به انجام آن امر فرموده است... و علی(ع) هم با آن‌حضرت به نماز پرداخت. در این هنگام خدیجه نیز اسلام اختیار کرده بود، و او با پیامبر و حضرت علی نماز می‌خواندند... چند روزی که از این قضیه گذشت ناگهان ابوطالب به اتفاق جعفر بر حضرت رسول وارد شدند در این وقت مشاهده کرد که رسول خدا(ص) و علی(ع) در حال خواندن نماز هستند. ابوطالب به جعفر گفت: خود را به پسر عمویت نزدیک کن و با او نماز بگذار، جعفر نیز در یک طرف حضرت قرار گرفت...».[5] این حدیث را برخی از منابع، از تفسیر علی بن ابراهیم (تفسیر قمی) نقل کرده‌اند که ما تنها قسمتی از آن‌را در تفسیر مزبور یافتیم.
جمع بین روایات
براساس هر دو روایت، امام علی(ع) در اولین نماز جماعت شرکت داشت، با این حال این دو روایت، تفاوت‌هایی دارند که می‌توان میان آنها جمع کرد؛ زیرا در روایت اول تنها آمده: «صَلَّی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ مَعَ النَّبِیِّ»؛ این تعبیر با آنکه به نماز خواندن آن‌دو در کنار هم اشاره می‌کند، اما تصریحی ندارد که این نمازها به جماعت بود، در حالی‌که در روایت دوم و در برخی از نقل‌ها آمده است: «أَوَّلُ صَلَاةٍ صَلَّاهَا رَسُولُ اللَّهِ جَمَاعَة»[6] که تصریح در اولین نماز جماعت دارد.
بنابراین می‌توان چنین برداشت نمود؛ نمازی که در آن، امام علی(ع) اقتدا کرد و جعفر نیز به آنها ملحق شد، اولین نماز جماعت بود و نمازهای قبل از آن، فرادا بود هرچند افراد در کنار هم نماز می‌خواندند. [1] . «کَانَ جَبْرَئِیلُ یَأْتِیهِ وَ لَا یَدْنُو مِنْهُ إِلَّا بَعْدَ أَنْ یَسْتَأْذِنَ عَلَیْهِ فَأَتَاهُ یَوْماً وَ هُوَ بِأَعْلَی مَکَّةَ فَغَمَزَ بِعَقِبِهِ بِنَاحِیَةِ الْوَادِی فَانْفَجَرَ عَیْنٌ فَتَوَضَّأَ جَبْرَئِیلُ وَ تَطَهَّرَ الرَّسُولُ ثُمَّ صَلَّی الظُّهْرَ وَ هِیَ أَوَّلُ صَلَاةٍ فَرَضَهَا اللَّهُ تَعَالَی وَ صَلَّی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ مَعَ النَّبِیِّ وَ رَجَعَ رَسُولُ اللَّهِ مِنْ یَوْمِهِ إِلَی خَدِیجَةَ فَأَخْبَرَهَا فَتَوَضَّأَتْ وَ صَلَّتْ صَلَاةَ الْعَصْرِ مِنْ ذَلِکَ الْیَوْم»؛ ابن شهر آشوب مازندرانی، محمد بن علی، مناقب آل أبی‌طالب(ع)، ج 1، ص 46، قم، انتشارات علامه، چاپ اول، 1379ق؛ مسعودی، علی بن حسین، إثبات الوصیة للإمام علی بن أبی‌طالب، ص 116، قم، انتشارات انصاریان، چاپ سوم، 1384ش. [2] . «انّ علیّا و جعفرا ثقتی * عند ملمّ الزمان و الکرب
و اللّه لا أخذل النبیّ و لا * یخذله من بنیّ ذو حسب
لا تخذ لا و انصرا ابن عمّکما * أخی لامّی من بینهم و أبی؛
علی و جعفر محل اعتماد و مونس و غمخوار من هستند؛ نزد محنت ایام و شدت آلام، و اللَّه که من فرو نگذارم جانب نبی را و او را فرو نگذارند پسران من که آن حضرت صاحب حسب و ادب است، ای پسران من فرو نگذارید او را و یاری کنید پسر عم خود را که عموی شما در میان برادران از جانب پدر و مادر برادر من است، چه عبد اللَّه و ابو طالب از یک مادر پدر بودهاند. [3] . «أَوَّلُ صَلَاةٍ صَلَّاهَا رَسُولُ اللَّهِ جَمَاعَةً قَالَ مَرَّ أَبُو طَالِبٍ وَ مَعَهُ جَعْفَرٌ عَلَی نَبِیِّ اللَّهِ وَ هُوَ یُصَلِّی وَ عَلِیٌ عَلَی یَمِینِهِ فَقَالَ لِجَعْفَرٍ صِلْ لِجَنَاحِ ابْنِ عَمِّکَ فَتَأَخَّرَ عَلِیٌّ وَ قَامَ مَعَهُ جَعْفَرٌ وَ تَقَدَّمَهُمَا رَسُولُ اللَّهِ فَأَنْشَأَ أَبُو طَالِبٍ شِعْرا»؛ ابن طاووس، علی بن موسی، الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف، محقق، مصحح، عاشور، علی، ج 1، ص 305، قم، نشر خیام، چاپ اول، 1400ق؛ شیخ صدوق، الامالی، ص 508، تهران، کتابچی، چاپ ششم، 1376ش. [4] . قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، محقق، مصحح، موسوی جزائری، سید طیب، ج 1، ص 378، قم، دار الکتاب، چاپ سوم، 1404ق. [5] . طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری بأعلام الهدی، ص 36 - 37، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ سوم، 1390ق؛ قطب الدین راوندی، سعید بن هبة الله، قصص الأنبیاء(علیهم السلام)، محقق، مصحح، عرفانیان یزدی، غلامرضا، ص 318، مشهد، مرکز پژوهش‌های اسلامی، چاپ اول، 1409ق؛ اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، محقق، مصحح، رسولی محلاتی، هاشم، ج 1، ص 88، تبریز، نشر بنی هاشمی، چاپ اول، 1381ق. [6] . الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف، ج 1، ص 305.
