در مورد عالمین دو نوع بحث می‌توان مطرح کرد. یکی بحث تفسیری است و دیگر بحث فلسفی و عرفانی.
الف. بحث تفسیری
مفسران در تفسیر سوره حمد که اولین بار کلمه «عالمین» در آن آمده است، به توضیح و تفسیر آن پرداخته‌اند؛ و تقریباً تفسیر مشابهی از این کلمه ارائه کرده‌اند؛ و بر این باورند که کلمه «عالمین» جمع عالم به فتح لام است. در مورد کلمه «عالم» نیز میگویند: معنایش چیزی است به وسیله آن می‌توان به علم دست یافت؛ مانند قالَب، یعنی آنچه با آن قالب میزنند. یا مانند خاتَم، یعنی چیزی که به وسیله آن مهر و موم میزنند. البته برخی نیز احتمال داده‌اند که اشتقاق «عالم» از علامت باشد؛ زیرا عالم علامت وجود صانع است.[1]
بحث دیگری که مفسران در مورد کلمه عالم مطرح کرده‌اند این است که کلمه «عالم» خود جمع است. هرچند از نظر لفظ مفرد است، ولی معنای آن جمع است؛ یعنی جمعی است که از لفظ خود مفرد ندارد؛ مثل لشکر و مردم. در این صورت معنای این کلمه شامل تمامی موجودات میشود، هم تک تک موجودات را می‌توان عالم خواند، و هم نوع نوع آنها را، مانند عالم جماد، عالم نبات، عالم حیوان، و عالم انسان، و هم صنف صنف هر نوعی را، مانند عالم عرب، و عالم عجم.[2] به بیان دیگر، عالم به معنای مجموعهای است از موجودات مختلف که دارای صفات مشترک و یا زمان و مکان مشترک هستند، مثلاً میگوییم عالم انسان، عالم حیوان و عالم گیاه، و یا میگوییم عالم شرق و عالم غرب، عالم امروز و عالم دیروز.[3]
به دنبال مبحث گذشته این مسئله مطرح میشود که اگر لفظ «عالم» جمع است، در این صورت معنای «عالمین» چیست؟ آیا عالمین جمع عالم است و مفید کثرت بیشتری است، یا برعکس معنای عالمین محدودتر از معنای عالم است. این بحث موقعی جدی‌تر میشود که وقتی بررسی می‌کنیم می‌بینیم: از یک سو بر اساس قواعد دستور زبان عربی، جمع با «ین» معمولاً برای جمع بستن موجوداتی دارای عقل هستند به کار می‌رود. بنابراین شامل تمام موجودات نمی‌شود. از سوی دیگر لفظ «عالم» در قرآن به کار نرفته است و فقط «عالَمین» آمده است.(کلمه عالمین هفتاد و سه بار در قرآن تکرار شده است).[4] اگر موارد استعمال عالمین را در قرآن در نظر بگیریم خواهیم دید که هر چند کلمه «عالمین» در بسیاری از آیات قرآن به معنای انسانها آمده، ولی در پارهای از موارد معنای وسیع‌تری دارد، و انسانها و موجودات دیگر جهان را در بر می‌گیرد.[5]
در این‌جا نیز اکثر مفسران بر این باورند که معنای «عالمین» گستره‌تر از عالم است. بنابر این هر چند کلمه «عالم» خود به تنهایی معنای جمع دارد، ولی هنگامی که به صورت «عالمین» جمع بسته میشود، اشاره به تمام مجموعههای این جهان است.[6]
البته ممکن است در مورد دایره و وسعت معنای کلمه عالمین به لحاظ موارد خاص بین مفسران اختلاف نظر وجود داشته باشد.[7]
اما در مورد اینکه با توجه به قواعد دستور زبان عربی، جمع با «ین» معمولاً برای جمع بستن موجوداتی دارای عقل هستند به کار می‌رود؛ حال اگر عالمین به معنای مجموعه موجودات جهان باشد، با اینکه همه عالم‌های این جهان صاحبان عقل نیستند؛ چگونه این تفسیر با قواعد زبان سازگار خواهد بود؟ مفسران در پاسخ به این سؤال چند راه حل را بیان کرده‌اند:
1. موجودی در این عالم نیست که از عقل و شعور بی‌بهره باشد. یکی از مفسران در این‌باره چنین می‌گوید: «در محلّ خود ثابت و محقق است بنصّ آیات شریفه و اخبار متواتره بتواتر اجمالی که جمیع موجودات حتّی حیوانات و نباتات و جمادات بهره از عقل و شعور دارند و بهمان اندازه خدا بلکه اولیاء حق را میشناسند و تسبیح و تحمید او را می‌نمایند مانند آیه شریفه إِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ (چیزی نیست مگر اینکه تسبیح و تحمید خدا را میکند ولی شما تسبیح آنها را نمیفهمید). و حمل کردن تسبیح را در این آیه بر تسبیح تکوینی یعنی دلالت کردن وجود آنها بر علم و قدرت و حکمت حق با جمله «وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ» مناسبت ندارد، زیرا هر صاحب شعوری این معنی را درک میکند».[8]
2. برخی دیگر از مفسران این احتمال را مطرح کردند که این جمع به خاطر تغلیب باشد (منظور از تغلیب این است که مجموعهای از صاحبان صفات مختلف را با وصف صنف برتر توصیف کنیم).[9]
البته بعضی از مفسران به دلیل همان قواعد عربی کلمه «عالمین» را اشاره به گروهها و مجموعههایی از صاحبان عقل می‌دانند؛ مانند فرشتگان، انسانها و جن.[10]
ب. بحث فلسفی و عرفانی
برای اطلاع از بحث فلسفی و عرفانی در مورد مراتب عالم رجوع شود به پاسخ‌های ذیل:
13064(حضرات خمس). 17984(مراتب وجود در حکمت ...) 37385 (مراتب و عوالم نفس انسانی).
.[1] ر. ک: طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص 95، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش؛ راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، ص 582، دمشق، بیروت، دارالعلم، الدار الشامیة، چاپ اول، 1412ق؛ قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، ج 5، ص 35، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ ششم، 1371ش. [2] . ر. ک: موسوی همدانی، سید محمد باقر، ترجمه تفسیر المیزان، ج 1، ص 35، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1374ش. [3] . ر. ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 1، ص 31، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374ش. [4] . قاموس قرآن، ج 5، ص 35. [5] . مانند «فَلِلَّهِ الْحَمْدُ رَبِّ السَّماواتِ وَ رَبِّ الْأَرْضِ رَبِّ الْعالَمِینَ»؛ ستایش مخصوص خدا است که مالک و پروردگار آسمان‌ها و زمین، مال و پروردگار جهانیان است. جاثیه، 36. و مانند «قالَ فِرْعَوْنُ وَ ما رَبُّ الْعالَمِینَ قالَ رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُمَا»؛ فرعون گفت پروردگار عالمیان چیست؟ موسی در پاسخ گفت پروردگار آسمان‌ها و زمین و آنچه میان این دو است. شعراء، 23 و 24. [6] . ر. ک: تفسیر نمونه، ج 1، ص 31. البته برخی از مفسران نکته‌ای در مورد تفاوت العالم با العالمین بیان می‌کنند که جالب است: «شامل شدن (العالم) جمیع ما سوی اللَّه را بواسطه الف و لام جنس است از باب اطلاق و مقدمات حکمت و ممکن است اطلاق به بعض مصادیق چون اطلاق جنس بر مصداق حقیقت است و امّا شمول العالمین از باب وضع است چون جمع محلّی بالف و لام بالاتفاق وضع بر عموم شده و تحقیق این مقام مربوط بعلم اصول است». طیب، سید عبد الحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص 102، تهران، اسلام، چاپ دوم، 1378ش. [7] . چنان‌که علامه طباطبایی، کلمه «عالمین» در سوره حمد را به اصناف و گروه‌های انسانها معنا میکند، ولی در تفاسیر دیگر به مجموعه موجودات جهان هستی تفسیر شده است. همان. [8] . اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص 102. [9] . تفسیر نمونه، ج 1، ص 32. .[10] همان.
