در میان نعمت‌های بیشماری که خداوند به انسان ارزانی داشت، نعمت وجود پیامبر اسلام(ص)، جایگاه ویژه‌ای دارد و خداوند در آیات متعددی از این نعمت به بزرگی یاد می‌کند. از جمله در آیه 164 سوره آل عمران: «لَقَدْ مَنَّ الله عَلَی الْمُؤْمِنینَ اِذْ بَعَثَ فیهِمْ رَسُولاً مِنْ اَنْفُسِهِمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ وَ اِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفی ضَلالٍ مُبینٍ».
این آیه میفرماید: خداوند بر مؤمنان منت گذاشت هنگامی که در میان آنها، پیامبری از جنس خودشان برانگیخت که آیات او را بر آنها بخواند، آنها را پاک کند و کتاب و حکمت به آنان بیاموزد، هر چند پیش از آن، در گمراهی آشکاری بودند.
البته گفتنی است؛ وجود پیامبر اسلام(ص) برای همه بشر نعمت است؛ چرا که او «رحمه للعالمین» است، اما از آنجا که فقط مؤمنان قدر این نعمت را می‌دانند و از آن بهره می‌برند؛ لذا در این آیه بر مؤمنان منت می‌گذارد.[1]
شاید در بدو نظر چنین تصور شود که تعبیر به «منت» چندان زیبا نیست، چنان‌که پرسش‌گر محترم نیز چنین پنداشت، اما هنگامی که به ریشه اصلی لغت «منت» باز می‌گردیم حقیقت این تعبیر کاملا روشن می‌شود.
واژه «منت» چنان‌که لغت‌شناسان می‌گویند؛ در اصل از «منّ» به معنای سنگ‌هایی است که با آن وزن می‌کنند؛ از این‌رو به هر نعمت سنگین و گرانبهایی «منت» می‌گویند. بنابر این منت به معنای نعمت سنگین است.
این واژه دو کاربرد دارد: فعلی و قولی. منّت خداوند بر بندگان از مقوله فعلی است، و آن دادن نعمت بزرگ به بندگان است. اما منّت قولی که شمردن و به رخ کشیدن نعمت باشد، قبیح است، مگر وقتی که طرف کفران نعمت کند.[2]
به بیان دیگر، منت اگر جنبه عملی داشته باشد؛ یعنی کسی عملاً نعمت بزرگی به دیگری بدهد، کاملا زیبا و ارزنده است. از همین مقوله است منت خداوند بر مؤمنان در فرستان پیامبر خاتم: «لَقَدْ مَنَّ الله عَلَی الْمُؤْمِنِینَ». یا منت بر مؤمنان در وراثت بر روی زمین: «وَ نُریدُ اَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْاَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ اَئِمَّهً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثینَ»؛[3] ما می‌خواهیم بر مستضعفان زمین منّت نهیم و آنان را پیشوایان و وارثان روی زمین قرار دهیم.
برای واژه «منت» معنای دیگری نیز گفته‌اند و آن اینکه «منّ» به معنای اظهار نعمت دادن محدود و موقّتی است، خواه وجود خارجی داشته باشد و یا در مقام اظهار و حکایت باشد، و این نوع از انعام حکایتی و اظهاری را منّت گویند. آری منّت تکرار و اظهار آن نعمت‌های گذشته است، به طوری که به قصد به یاد آوردن آن اظهار می‌شود؛ لذا در آیه مورد بحث، نظر به اظهار نعمت بعثت رسول اکرم(ص) است، تا به نحو مخصوص مورد استفاده مردم قرار گیرد. پس مفهوم اظهار و ابراز در مادّه «منّ» لحاظ شده است. بنابر این، تعبیر با کلمه «منّ» برای این است که در این مورد اظهار نعمت شده و در دست‌رس و اختیار مردم قرار گذاشته شده است تا از آن استفاده کنند.[4]
با توجه به این معانی که برای واژه منت بیان شد - چه به معنای نعمت سنگین و بزرگ و چه به معنای اظهار بزرگی نعمت به منظور قدردانی او و گرامی‌داشت آن نعمت- این تعبیر از سوی خداوند از نوع منت‌های مذموم و نکوهیده نیست. منتی ناپسند است که از بنده‌ای نسبت به بنده دیگر باشد؛[5] زیرا اولاً: منافی با اخلاص و قصد قربت است. ثانیاً: بنده مستقل در انعام نیست، بلکه تفضّل و توفیقی است که خدا به او عنایت فرموده است. ثالثاً: موجب تحقیر و کوچکی و شرمندگی طرف می‌شود، اما از جانب خدا بجا و بموقع است. [6]
گفتنی است «منّت» نظیر «تکبّر» است که از بنده، بسیار قبیح است و از رذایل اخلاقی شمرده می‌شود، اما نسبت به پروردگار این‌گونه نیست، بلکه یکی از صفات ربوبی است: «هو المنّان بالعطیه».[7] [1] . ر. ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 3، ص 158، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ اول، 1374ش. [2] . راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق، داودی، صفوان عدنان، ص 777، دمشق، بیروت، دارالقلم، الدار الشامیه، چاپ اول، 1412ق. [3] . قصص، 5. [4] . مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج 11، ص 182- 184، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360ش؛ مصطفوی، حسن، تفسیر روشن، ج 5، ص 130- 131، تهران، مرکز نشر کتاب، چاپ اول، 1380ش. [5] . مانند: «یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْاَذی»؛ ای کسانی که ایمان آوردهاید، بخشش‌های خود را با منت و آزار، باطل نسازید. [6] . ر. ک: طیب، سید عبد الحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج 3، ص 417- 418، تهران، اسلام، چاپ دوم، 1378ش. [7] . ر. ک: پاسخ: معنای تکبر در خداوند، 25590.
