ذوالقرنین کیست؟ آیا او یک پیامبر بود؟

پاسخ اجمالی:
اسم (ذوالقرنین) در سوره کهف آمده است.
در این که ذوالقرنین از نظر تاریخی چه کسی بوده است، و بر کدام یک از مردان معروف تاریخ منطبق می شود، در میان مفسران و مورخان محل بحث و گفت و گو است.
با توجه به خصوصیاتی که در قرآن بیان شده است و با توجه به نظر مورخان، ذوالقرنین، همان (کورش) بوده است.
عموم مفسران بر این عقیده ‌اند که او از جنس بشر است. و در بسیاری از روایات آمده که او پیامبر نبود، بلکه بنده صالحی بود. حضرت امام باقر (ع) فرمودند: (ذوالقرنین) پیامبر نبود، لیکن مرد صالحی بود که خدا او را دوست می ‌داشت.

پاسخ تفصیلی:
اسم (ذوالقرنین) در سوره کهف آمده است و سرگذشتی از او در مورد (یأجوج) و (مأجوج) بیان شده است. [1]
در این که ذوالقرنین چه کسی بوده است، و بر کدام یک از مردان معروف تاریخ منطبق می شود، در میان مفسران و مورخان بحث و گفت و گو بسیار است.
به نظر می رسد که اول باید خصوصیات فردی ذوالقرنین روشن و بیان شود و بعد ببینیم با کدام یک از مردان معروف تاریخ منطبق می شود.
بهترین منبع برای خصوصیات ذوالقرنین، قرآن کریم است که از آن به خوبی استفاده می شود، ذوالقرنین دارای صفات ممتازی بود:
1. خداوند اسباب پیروزی ها را در اختیار او قرار داد: (ما به او در روی زمین قدرت و حکومت دادیم و اسباب هر چیز را در اختیارش نهادیم). [2]
2. او سه لشکرکشی مهم داشت: نخست به غرب، سپس به شرق و سرانجام به منطقه ای که در آن جا یک تنگه کوهستانی وجود داشته، و در هریک از این سفرها با اقوامی برخورد کرد. [3]
3. او مرد مؤمن و موحد و مهربانی بود، و از طریق عدل و داد منحرف نمی شد، و به همین جهت مشمول لطف خاص پروردگار بود. او یار نیکوکاران و دشمن ظالمان و ستمگران بود، و به مال و ثروت دنیا علاقه ای نداشت. [4]
4. او هم به خدا ایمان داشت و هم به روز رستاخیز. [5]
5. او سازنده یکی از مهم ترین و نیرومندترین سدها است. سدی که در آن به جای آجر و سنگ از آهن و مس استفاده شد و هدف او از ساختن این سد کمک به گروهی مستضعف در مقابل ظلم و ستم قوم یأجوج و مأجوج بوده است. [6]
6. او کسی بوده که قبل از نزول قرآن نامش در میان جمعی از مردم شهرت داشت، و لذا قریش یا یهود از پیغمبر (ص) درباره او سؤال کردند، [7] چنان که قرآن می فرماید: (از تو درباره ذوالقرنین سؤال می کنند).
با توجه به خصوصیات ذکر شده در قرآن کریم، ذوالقرنین با کدام یک از کشورگشایان تاریخ منطبق است؟ در این مورد نظریاتی وجود دارد که مهم ترین آنها سه نظریه زیر است:
اول: اسکندر مقدونی: بعضی او را به نام اسکندر ذوالقرنین می خوانند. و بیش از 36 سال عمر نکرد؛ جسد او را به اسکندریه بردند و در آن جا دفن نمودند. [8]
ولی این نظریه مردود است؛ زیرا ا سکندر فردی مشرک و بت پرست بود و حتی در اواخر و در پی پیروزی بر هخامنشیان ادعای خدایی کرد. و با آنچه در قرآن کریم ذکر شده است منافات دارد. [9]
دوم: جمعی از مورخان معتقدند ذوالقرنین یکی از پادشاهان یمن بوده است. طبق این نظریه، سدّی را که ذوالقرنین ساخته همان سدّ معروف (مأرب) است. [10]
این نظریه هم اشکال دارد؛ زیرا اولاً: سدّ (مأرب) در یمن سدّی است که با هیچ یک از صفاتی که قرآن برای سدّ ذوالقرنین ذکر کرده است تطبیق نمی کند؛ زیرا سدّ ذوالقرنین طبق گفته قرآن از آهن و مس ساخته شده بود، و برای جلوگیری از هجوم اقوام وحشی بوده، در حالی که سدّ مأرب از مصالح عمومی، و به منظور جمع آوری آب و جلوگیری از طغیان سیلاب ها ساخته شده بود. [11] ثانیاً: در یمن چندین پادشاه به ذوالقرنین معروف بوده‌اند، معلوم نیست که آنان مؤمن باشند یا نه! [12]
سوم: کورش کبیر: این نظریه جدیدی است که دانشمند معروف اسلامی (ابوالکلام آزاد) گفته است؛ و بیشتر روی این نظریه متمرکز شده اند. [13] و کورش هم ایرانی بوده و در زمان ایران هخامنشی، قرن ششم قبل از میلاد می زیسته است. ظرفیّت و زمینه پرورش شخصیّتی الاهی چون ذوالقرنین را داشته و در این میان، آیین و فرهنگ توحیدی کورش یک آیین توحیدی اصیل ایرانی و توحید تحریف نشده مزداپرستی بوده که در آن ایام در فلات ایران و در میان ایرانیان شرقی و غربی به وفور پیدا می شده است . [14]
دلایل انطباق ذوالقرنین با کورش:
1. کورش مردی مؤمن، خدا شناس و موحد بود.
2. پادشاهی عادل و رعیت پرور و با رأفت و با احسان بود.
3. نسبت به ستمگران و دشمنان، مردی سیاستمدار و سخت گیر بود.
4. خدا به او از هر چیز سببی داده بود.
5. دین و عقل و فضایل اخلاقی و ثروت و شوکت در او جمع بود.
6. کورش به مغرب لشکرکشی کرد و بر ( لیدیا ) و اطراف آن نیز تسلط یافت.
7. کورش بار دیگر به طرف مشرق حرکت کرد و به (مَطِلعَ الشَّمس) رسید و در آن جا با مردی صحرا نشین و وحشی دیدار کرد.
8. همچنین کورش سدّی بنا کرد و این سد در تنگه (داریال) و میان کوه‌های قفقاز و نزدیکی‌های شهر (تفلیس) است. [15]
گفتنی است که عنوان ذوالقرنین هم در قرآن کریم آمده است و هم در تورات. اساساً، ارتباط این دو منبع در خصوص ذوالقرنین از آن جاست که بنابر روایات شأن نزول آیات مربوط به ذوالقرنین، طراح این سؤال (یَسْئَلُونَکَ عَنْ ذِی الْقَرْنَیْنِ) یا خود یهودی ها بودند و یا قریش به تحریک یهودی ها این سؤال را از پیامبر (ص)پرسیدند و می خواستند پیامبراکرم (ص) را در برابر سؤال مشکلی قرار بدهند و از این طریق، حضرت را شکست داده، نبوت ایشان را مخدوش کنند. بنابراین، به طور مسلم ذوالقرنینی که در قرآن کریم آمده همان ذوالقرنینی است که در تورات آمده و اوصاف او در قرآن کریم و تورات مشخص است.
مصداق ذوالقرنین در تورات بسیار روشن است؛ ذوالقرنین کوروش پادشاه پارس است؛ چرا که او در رؤیای دانیال به صورت قوچ دو شاخی ظاهر شد که با یک شاخ خود شرق، و با دیگری غرب را شخم می زد. کنایه از این که او شرق و غرب را می گیرد، هم چنان که کوروش براساس پیش گویی اشعیا، (عقاب شرق)، یعنی فرمان روای تیزچنگ و مهاجم شرق است. [16]
ابوالکلام آزاد هندی می‌گوید: ممکن است رؤیای دانیال یک داستان ساختگی باشد؛ ولی آنچه در قرآن آمده مسلماً دارای اصل و حقیقتی است. مورخان معاصر، به شخصیت والا و عادل و با فضیلت کورش گواهی داده‌اند . [17]
ارتباط کورش و دوشاخ:
در قرن نوزدهم میلادی در نزدیکی استخر در کنار نهر مرغاب مجسمه ای از کورش کشف شد که تقریباً به قامت یک انسان است، و کورش را در صورتی نشان می دهد که دو بال همانند بال عقاب از دو جانبش گشوده شد، و تاجی به سر دارد که دو شاخ همانند شاخ ‌های قوچ در آن دیده می شود . این مجسمه که نمونه بسیار پر ارزشی از فن حجاری قدیم است آن چنان جلب توجه دانشمندان را نمود که گروهی از دانشمندان آلمانی فقط برای تماشای آن به ایران سفر کردند . از تطبیق مندرجات کتاب مقدس با مشخصات این مجسمه این احتمال در نظر این مورخان کاملاً قوت گرفت که نامیدن کورش به ذو القرنین (صاحب دو شاخ) از چه ریشه ای مایه می گرفت، و همچنین چرا مجسمه سنگی کورش دارای بال هایی همچون بال عقاب است، و به این ترتیب بر گروهی از دانشمندان مسلم شد که شخصیت تاریخی ذو القرنین از این طریق کاملاً آشکار شده است. [18]
مورخان هم برای کورش اوصاف اخلاقی نوشته اند؛ مانند: هرودت، مورخ یونانی می نویسد: کورش، پادشاهی کریم و سخی و بسیار ملایم و مهربان بود، مانند دیگر پادشاهان به اندوختن مال حرص نداشت. [19]
نیز (ذی نوفن) می نویسد: کورش پادشاهی عاقل و مهربان بود و بزرگی ملوک با فضائل حکما در او جمع بود، همتی فائق و وجودی غالب داشت، شعارش خدمت انسانیت و خوی او بذل عدالت بود، و تواضع و سماحت در وجود او جای کبر و عجب را گرفته بود . [20]
براساس آنچه گذشت، تردیدی نیست که ذوالقرنین همان کوروش هخامنشی است و امروزه بسیاری از محققان و مفسران ما به همین نتیجه رسیده و همین نظریه را تأیید می کنند که ذوالقرنین قرآن کریم با ذوالقرنین تورات یکی است و بی تردید او همان کوروش است .
آیا کورش پیامبر بود؟
مفسران نظریات مختلفی ابراز داشته‌اند. طبق بیان علامه طباطبائی، در برخی از روایات وی از جنس بشر معرفی شده [21] و در بعضی دیگر فرشته ‌ای آسمانی دانسته شده است. [22] عموم مفسران بر این عقیده‌اند که او از جنس بشر است و در بسیاری از روایات آمده که او پیامبر نبود، بلکه بنده صالحی بوده است.
حضرت امام باقر (ع) فرمودند: (ذوالقرنین) پیامبر نبود، لیکن مرد صالحی بود که خدا او را دوست می ‌داشت. [23]

پی نوشتها:
[1] .درباره داستان یأجوج و مأجوج به سؤال islamquest.net/fa/archive/question/2699مراجعه کنید.
[2]. کهف، 84.
[3]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج12، ص 544، دارالکتب الاسلامیه، چاپخانه خورشید،چاپ چهارم،1363. (آیات 86 و 90و 93).
[4]. تفسیر نمونه، ج12، ص 544. (آیات88و 95و 98)
[5]. تفسیر نمونه، ج12، ص 544. (آیه 98).
[6]. تفسیر نمونه، ج12، ص 545. (آیات 94 تا 96).
[7]. تفسیر نمونه، ج12، ص 545.
[8]. تفسیر نمونه، ج12، ص 542.
[9]. تفسیر نمونه، ج12، ص 543.
[10]. تفسیر نمونه، ج12، ص542.
[11]. تفسیر نمونه، ج12، ص 543.
[12]. طباطبائی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، با ترجمه: موسوی همدانی،محمد باقر، ج 13، تفسیر سوره کهف، ذیل بحث روایی در مورد آیات مربوطه، مرکز نشر فرهنگی رجا.
[13]. تفسیر نمونه، ج12، ص 543؛ تفسیر المیزان، ج 13، تفسیر سوره کهف، ذیل بحث روایی در مورد آیات مربوطه.
[14]. سایت تبیان، کتابخانه، بخش تفسیر قرآن کریم، بحث ( ذوالقرنین در قرآن کریم و عهد عتیق ).
[15]. تفسیر المیزان،ج13، تفسیر سوره کهف، ذیل بحث روایی در مورد آیات مربوطه؛ تفسیر نمونه، ج12، ص549.
[16]. تفسیر نمونه، ج12، ص546 و 547؛ تورات کتاب دانیال، فصل هشتم؛ کتاب أشعیا، فصل 46، شماره11؛ کتاب إرمیا،کتاب عزرا، کتاب دوم تواریخ ایّام، کتاب نحمیا.
[17]. ابوالکلام آزاد، کورش کبیر(ذوالقرنین)، ترجمه: دکتر باستانی پاریزی، ص 192؛ مجله بشارت، فروردین و اردیبهشت سال 1384، شماره 46؛ حسینی دشتی، سید مصطفی، معارف و معاریف (دانستنیهای اسلامی)، حرف (ذ).
[18]. تفسیر نمونه، ج12، ص547.
[19]. تفسیر نمونه، ج12، ص547و548.
[20]. تفسیر نمونه، ج12، ص548.
[21]. تفسیر المیزان، ج 13، تفسیر سوره کهف، ذیل بحث روایی در مورد آیات مربوطه.
[22]. سیوطی، تفسیر در المنثور، ج 4، ص 265 و ابن کثیر، بدایه و نهایه، ج 2، ص 103.
[23]. تفسیر نور الثقلین، ج 3، ص 294 و 295.
منبع: www.islamquest.net