آیا جهنم واژه ای فارسی بوده و جهنمیان به این زبان سخن می گویند؟

شرح پرسش:
چرا زبان "بهشت" عربی است؟ همچنین حدیثی را مطالعه کردم که بیان می داشت "جهنم" به زبان فارسی است؟ آیا افرادی که در جهنم ساکن می باشند فارسی صحبت می کنند؟

پاسخ اجمالی:
بخش اول پاسخ شما در پاسخ تفصیلی موجود است. اما در ارتباط با قسمت دوم باید گفت: اگر مراد شما این باشد که زبان اهل جهنم، فارسی است، باید گفت که روایت معتبر و قابل استنادی در این زمینه وجود ندارد و قرائن و شواهد موجود و سخن گفتن پیشوایان دینی با این زبان، خلاف این موضوع را نشان می دهد، اما اگر منظورتان این است که کلمه "جهنم" واژه ای فارسی است، ممکن است این موضوع صحیح باشد، چون برخی کتب لغت نیز بدان اشاره نموده اند، اما این امر، نقصی برای زبان فارسی نیست، چون واژه های دیگری چون "فردوس" به معنای بهشت و "استبرق" که پارچه ای بهشتی است و هر دوی این کلمات، در قرآن استفاده شده، نیز ریشه ای فارسی دارند.

پاسخ تفصیلی:
در برخی از روایات آمده است:
1. اهل بهشت به زبان عربی سخن می‌گویند [1] و حوریان بهشتی نیز به عربی سخن می گویند. [2]
2. از حضرت رسول اکرم (ص) نقل شده است: ( من عرب را به خاطر سه چیز دوست می دارم: اول این که خودم عرب هستم، دوم این که قرآن عربی است و سوم این که زبان اهل بهشت عربی است [3] .)
3. از حضرت صادق از پدر بزرگوارش (ع) ‌ روایت شده است: (خداوند با هیچ پیامبری سخن نگفت مگر با زبان عربی) [4] .
4. زبان عربی زبان خدای متعال است [5] و خدا آن را بر سایر زبان‌ها برتری داده است [6] .
5. همچنین در آغاز جهان زبان حضرت آدم (ع) عربی بود ولی پس از این که نافرمانی کرد و از میوه درخت ممنوع خورد خداوند بهشت و نعمت‌هایش را از او سلب کرد و زمین و کشتزار را جایگزین آن نمود و زبان عربی را از او گرفت و زبان سریانی را جانشین آ‌ن کرد. [7] سپس نخستین کسی که به زبان عربی سخن گفت حضرت اسماعیل (ع) بود [8] ، حضرت یوسف (ع) در اولین ملاقات خود با پادشاه مصر به زبان عربی سلام کرد [9] و حضرت سلیمان (ع) آن را زبان عبادت خود قرار داد [10] همچنین گفته می شود که وزرای حضرت مهدی (ع) با آن که همه از غیر عرب خواهند بود به زبان عربی سخن خواهند گفت [11] .
6. این زبان به عنوان زبان مقدس در بیشتر عبادات و برخی معاملات اسلامی جلوه کرده است. در اسلام اذان و اقامه و نماز و تلبیه حج و عمره باید به زبان عربی باشد و همه مسلمانان موظّفند الفاظ عربی آنها را بیاموزند. قرآن مجید نیز به عربی تلاوت می شود و متون ادعیه، زیارات و تسبیحات به عربی است. عقاید اسلامی نیز به زبان عربی به میت تلقین می شود. در مواردی از بخش معاملات فقه اسلامی نیز درباره اشتراط یا عدم اشتراط عربیت بحث می شود و اشتراط آن می تواند درجاتی داشته باشد؛ مثلاً با وجود اختلاف فتوای فقیهان برای ازدواج و طلاق خواندن صیغه لازم است و این صیغه مخصوصاً در صورت امکان باید به زبان عربی باشد. البته قوام عقد به نیت است و نه به کلام، ولی در عقود مهمی مانند ازدواج و طلاق گونه‌ای ارتباط الاهی نیز مطرح است و به همین دلیل در این موارد هم صیغه خوانده می شود و هم آن صیغه به زبان مقدس عربی است. [12]
این احادیث با قطع نظر از بررسی سندی و این که از معصوم صادر شده است یا نه؟ می تواند از برگزیده بودن زبان عربی حکایت کند، البته لازم است به این نکته توجه نماییم که اولاً: حجم این گونه احادیث در حدی است که می تواند ما را از بررسی سندی بی نیاز کند؛ ثانیاً: برای قبول این مطلب هیچ استبعادی وجود ندارد و دلایل عقلی و نقلی آن را نیز رد نمی کند.
به هرحال زبان عربی زبان قرآن است و خداوند برای انتقال پیام خود که ابدی و همگانی است این زبان را برگزیده است. ویژگی های خاص، و توانمندی زبان عربی در انتقال مفاهیم و معانی می تواند از جمله دلایل گزینش این زبان از سوی خداوند محسوب گردد [13] و بر همین اساس است که عربی بودن قرآن مجید به عنوان لطفی از سوی خدای متعال در یازده آیه از کتاب الاهی مطرح شده است.
جواب بخش دوم پرسش شما می تواند ناظر به یکی از دو مورد زیر باشد:
1. آیا اهل جهنم به زبان فارسی سخن می گویند؟
2. آیا "جهنم" واژه ای فارسی است؟ که به بررسی مختصری در ارتباط با هر دو مورد خواهیم پرداخت:
1. در ارتباط با مورد اول باید گفت: هرچند روایاتی وجود دارند که عربی را زبان اهل بهشت می دانند، [14] و ایرادی هم در این زمینه وجود ندارد، اما با مراجعه به کتب روایی معتبر، حدیثی را نیافتیم که زبان اهل جهنم را فارسی قلمداد نماید و اگر هم حدیثی در این ارتباط وجود داشته باشد، قابل استناد نخواهد بود، چون قرائن و شواهد بسیاری بر خلاف این ادعا وجود دارد، از جمله این که:
1-1. پیامبر (ص) در حضور سلمان فارسی فرمودند: اگر ایمان به ستاره ثریا هم آویزان باشد، رادمردانی از فارس (ایران)، بدان دست خواهند یافت. [15]
2-1. ابو هاشم جعفری نقل می کند: با امام هادی (ع) نشسته بودم و او با برخی غلامانش به فارسی و صقلبی (زبان یکی از اقوام موجود در قفقاز) سخن می گفت. [16]
3-1. شخصی از اهل خراسان نزد امام دهم آمده و با زبان عربی، با آن امام سخن می گفت، اما امام پاسخ او را با زبان فارسی می داد که این موضوع، باعث تعجب آن فرد ایرانی شد. [17]
4-1. به روایتی، سلیمان نبی (ع) که با زبان های مختلف، حتی زبان پرندگان آشنا بود، در جنگ ها با زبان فارسی سخن می گفت. [18]
5-1. گروهی از ایرانیان در محضر امام صادق (ع) بودند در حالی که ایشان مشغول موعظه بود. آنها با خود گفتند که ما به دلیل ناآشنایی با زبان عربی، متوجه سخن ایشان نمی شویم، امام با شنیدن این سخنان، نصیحت خود را با زبان فارسی نیز تکرار نمود که "رکه درم اندوزد، جزایش دوزخ باشد". [19]
سخن گفتن پیشوایان دینی با زبان فارسی و نیز احترام فوق العاده آنان به ایرانیان، تا حدی که مولا علی (ع) به دلیل چنین احترامی، مورد اعتراض برخی اطرافیان متعصب و نژادپرست خود قرار گرفت، [20] شاهدی بر این موضوع است که این زبان نمی تواند زبان اهل جهنم باشد و از همه مهم تر، که هیچ توصیه ای نشده که ایرانیان مسلمان، زبان خود را از فارسی به زبان دیگری تغییر دهند.
2. اما در ارتباط با این که آیا "جهنم" واژه ای فارسی است؟ باید گفت که برخی کتاب های لغت، "جهنم" را برگرفته از واژه "جهنام" که لغتی فارسی و به معنای چاه عمیق است، می دانند. [21]
بدیهی است که این موضوع، هیچ لطمه ای را متوجه زبان فارسی نخواهد ساخت؛ چون لغات بسیار دیگری نیز در زبان عربی وجود دارند که سرچشمه آنها از دیگر زبان ها و از جمله زبان فارسی است. به عنوان نمونه، واژه "فردوس" به معنای بهشت که در قرآن نیز از آن استفاده شده است، [22] برگرفته از "پردیس" است که کلمه ای فارسی است، نیز عباراتی دیگری در این کتاب مقدس، مانند"سندس" و "استبرق" [23] اصالتا عربی نبوده و از ریشه زبان های دیگری چون فارسی می باشند. [24]

پی نوشتها:
[1] مجلسی، بحار الانوار، ج11، ص 56؛ ج 8، ص218 و 286 و ج10 ص81، موسسه الوفاء، بیروت، 1404 ه ق.
[2] همان، ج 8، ص134.
[3] طبرسی، امین الدین، تفسیر مجمع البیان، ج 2، ص 206، بیروت، داراالاحیاء التراث العربی.
[4] مجلسی بحارالانوار، ج 16، ص 134، و ج 18، ص 263، (ما أنزل الله تبارک و تعالی کتاباً و لا وحیاً إلا بالعربیه؛ فکان یقع فی مسامع ألانبیا بألسنه قومهم و کان یقع فی مسامع نبینا (ص) بالعربیه).
[5] مجلسی بحارالانوار، ج 1، ص 212 و ج 76، ص 127، (تعلموا العربیه فإنها کلام الله الذی یکلم به خلقه)؛ همان ج 11، ص 42، (الوحی ینزل من عند الله عزوجل بالعربیه فاذا أتی نبیا من الانبیا إتاه بلسان قومه).
[6] همان ج 25، ص 29.
[7] همان، ج 11، ص 56، (کان لسان آدم العربیه و هی لسان اهل الجنه. فلما عصی ربه أبدله بالجنه و نعیمها الارض و الحرث و بلسان العربیه السریانیه).
[8] همان، ج 12، ص 87.
[9] همان، ج 12،ص 294 .
[10] همان، ج 14، ص 112؛ همان ج 27، ص 9 و ج 38، ص 58 و 59) حضرت موسی (ع) متن زیر را با اشاره به عربی بودن معارف اسلامی به زبان عبری روی سنگی نقش کرده بود که پس از ظهور اسلام کشف شد: باسمک اللهم جاء الحق من ربک بلسان عربی مبین لا اله الا الله، محمد رسول الله، علی ولی الله و کتب موسی بن عمران بیده.
[11] محیی الدین بن عربی، الفتوحات المکیه باب 366.
[12] نک: توفیقی، حسین، عربی، نمونه‌ای از زبان مقدس ، فصل نامه، هفت آسمان، شماره 27.
[13] از نظر زبان شناسان، زبان عربی از کامل­ترین زبان های دنیا است که به خوبی می تواند مفاهیم و مطالب گسترده و عمیق را در قالب های زیبا و کوتاه بیان کند. نک: المیزان، ج 4، ص 160؛ تفسیر نمونه، ج 9، ص 300 و ج 13، ص 311؛ و ج 21، ص 8 ؛ پاسخ به پرسش‌های مذهبی آیت الله مکارم شیرازی و آیت الله سبحانی، ص 293.
[14] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 11، ص 56، ح 57، مؤسسة الوفاء، بیروت، 1404 ه ق.
[15] همان، ج 22، ص 52، ح 2.
[16] همان، ج 49، ص 87، ح 2.
[17] ک لین ی، محمد بن یعقوب، کا ف ی، ج 1، ص 285، ح 7، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1365 ه ش.
[18] بحار الانوار، ج 14، ص 110، ح 2.
[19] همان، ج 47، ص 119، ح 162.
[20] ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج 19، ص 124، کتابخانه آیت الله مرعشی، قم، 1404 ه ق.
[21] ابن منظور، لسان العرب، ج 12، ص 112، دار صادر، بیروت، 1414 ه ق.
[22] مؤمنون، 11، "الَّذینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فیها خالِدُون‌"؛ کهف، 107، "إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ کانَتْ لَهُمْ جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ نُزُلا".
[23] کهف، 31" یَلْبَسُونَ ثِیاباً خُضْراً مِنْ سُنْدُسٍ وَ إِسْتَبْرَق‌".
[24] لسان العرب، ج 10، ص 5.
منبع: www.islamquest.net