چگونه فرعون به خاطر اعمالی که وسیله امتحان خداوند است عذاب می‌شود؟

شرح پرسش:
در آیه 49 سوره بقره می‌خوانیم: (و (نیز به یاد آورید) آن زمان که شما را از چنگال فرعونیان رهایی بخشیدیم که همواره شما را به بدترین صورت آزار می‌دادند: پسران شما را سر می‌بریدند و زنان شما را (برای کنیزی) زنده نگه می‌داشتند. و در اینها، آزمایش بزرگی از طرف پروردگارتان برای شما بود)، بنابر این، فرعون که مأمور خدا برای آزمایش می‌شود چرا از طرف دیگر مورد قهر خدا قرار می‌گیرد؟

پاسخ اجمالی:
یکی از سنت‌های تغییر ناپذیر الهی امتحان و آزمایش بندگان است. این امتحان با اسباب و وسایل و حوادث مختلف و متفاوتی انجام می‌شود. در بعضی از مواقع خداوند، ظالمان را وسیله امتحان افراد دیگر قرار می‌دهد در حالی که خود ظالم توجه ندارد که وسیله امتحان الهی قرار گرفته است. و این‌که ظالم وسیله امتحان قرار گرفته است چیزی از زشتی کار او و استحقاق او برای عذاب نمی‌کاهد؛ زیرا خداوند به او امر نکرده که وسیله آزمایش قرار بگیرد، بلکه تکویناً طوری شرایط را آماده کرده است که هرگاه ظالم، با اختیار و اراده خود ظلمی را مرتکب شود، همان ظلم او که مخالف امر پروردگار است، وسیله آزمایش دیگران شود. بر این اساس، این ظلم از آن جهت که فعل اختیاری این فرد است عقاب دارد و ظالم به خاطر ارتکاب آن عذاب می‌شود.

پاسخ تفصیلی:
خدای متعال در این آیه به یکی از نعمت‌های بزرگی که به قوم بنی اسرائیل ارزانی داشته اشاره می‌کند و آن نعمت آزادی از چنگال ستم‌کاران است که از بزرگ‌ترین نعمت‌های خدا است:
(وَ إِذْ نَجَّیْناکُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَسُومُونَکُمْ سُوءَ الْعَذابِ یُذَبِّحُونَ أَبْناءَکُمْ وَ یَسْتَحْیُونَ نِساءَکُمْ وَ فی‌ ذلِکُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَظیمٌ)؛ شما را از دست فرعونیانی که شما را به شدیدترین وجهی آزار می‌دادند (پسرانتان را سر می‌بریدند، و زنان شما را برای کنیزی و خدمت، زنده نگه می‌داشتند) آزاد کرد. و در این ماجرا آزمایش سختی از سوی پروردگارتان برای شما بود.
قرآن مخصوصاً برای مجسم ساختن عذاب فرعونیان نسبت به بنی اسرائیل تعبیر به (یسومون) کرده و (یسومون) فعل مضارع از ماده (سوم) است که در اصل به معنای دنبال چیزی رفتن می‌باشد. از آنجا که فعل مضارع معمولاً به معنای دوام و استمرار می‌آید؛ در می‌یابیم که بنی اسرائیل به طور مداوم تحت شکنجه فرعونیان بوده‌اند و با چشم خود می‌دیدند که پسران بی‌گناهشان را سر می‌بُرند، و از سوی دیگر دخترانشان را به کنیزی می‌بردند، و از این گذشته خودشان نیز دائماً تحت شکنجه بوده و بردگان و خدمت‌گزاران و کارگران قبطیان و دار و دسته فرعون محسوب می‌شدند.
مهم این است که قرآن، این جریان را یک آزمایش سخت و عظیم، برای بنی اسرائیل می‌شمرد (یکی از معانی (بلاء) آزمایش است) و به راستی تحمل این همه ناملایمات، آزمایش سختی بوده است.[1] اما چرا فرعون به خاطر این اعمالش که وسیله امتحانات الهی است عذاب می‌شود؟
برای روشن شدن پاسخ باید توجه داشت؛ حوادثی که در جهان اتفاق می‌افتد دارای ابعاد مختلفی است یک حادثه ممکن است برای فردی عذاب باشد و برای فرد دیگری امتحان و برای سومی موجب ترفیع درجه و مقام در پیشگاه خداوند شود. پیامبر اکرم(ص) فرمود: (بلا و حوادثی که اتفاق می‌افتد وسیله ادب کردن ظالمان و امتحان مؤمنان و بالا رفتن درجات مؤمنان و کرامت اولیای الهی است).[2] از طرف دیگر یکی از سنت‌های تغییر ناپذیر الهی امتحان و آزمایش بندگان است. قرآن در زمینه این سنت الهی می‌فرماید : (آیا مردم گمان کردند همین که بگویند: ایمان آوردیم، به حال خود رها می‌شوند و آزمایش نخواهند شد؟! ما کسانی را که پیش از آنان بودند آزمودیم (و اینها را نیز امتحان می‌کنیم) باید علم خدا درباره کسانی که راست می‌گویند و کسانی که دروغ می‌گویند تحقق یابد!).[3] این امتحان با اسباب و وسائل و حوادث مختلف و متفاوتی انجام می‌شود. بعضی از اشخاص با فقر و بعضی دیگر با ثروت، بعضی با بیماری و برخی با سلامتی، گروهی با قدرت و جمعی با ضعف و ناتوانی، ملتی با سیل و زلزله و مردمان دیگر با آسایش و راحتی، بعضی با خیر و بعضی با شرّ و... مورد امتحان الهی قرار می‌گیرند. قرآن در بیان تنوع آزمایش‌ها می‌فرماید: (... و شما را با بدی‌ها و خوبی‌ها آزمایش می‌کنیم و سرانجام به سوی ما بازگردانده می‌شوید).[4] همچنین در جای دیگر درباره نحوه آزمایش می‌فرماید: (و این چنین بعضی از آنها را با بعض دیگر آزمودیم...‌).[5] یعنی بعضی از شما را به وسیله بعض دیگر آزمایش می‌کنیم.
در بعضی از مواقع خداوند ظالمان را وسیله امتحان افراد دیگر قرار می‌دهد در حالی که خود ظالم توجه ندارد که وسیله امتحان الهی قرار گرفته است. و این‌که ظالم وسیله امتحان قرار گرفته است چیزی از زشتی کار او و استحقاق او برای عذاب نمی‌کاهد؛ زیرا خداوند به او امر نکرده که وسیله آزمایش قرار بگیرد، بلکه تکویناً شرایط را به گونه‌ای آماده کرده که هرگاه ظالمی با اختیار و اراده خود ظلمی را مرتکب شود، خداوند با همین ظلم او، افراد دیگری را امتحان می‌کند، اما از جهت دیگر این ظلم از آن جهت که فعل اختیاری این فرد است عقاب دارد و ظالم به خاطر ارتکاب آن عذاب می‌شود.
همان‌طور که در نقطه مقابل، در بسیاری از موارد خداوند دین خود را به واسطه ظالمان مورد تأیید قرار داده و یاری می‌کند، پیامبر اکرم(ص) فرمود: (خداوند این دین (اسلام) را به وسیله افرادی که هیچ اهلیتی نداشتند یاری می‌کند).[6] اگرچه گاهی عمل ظالمانه این افراد کافر یا ظالم باعث تأیید و تقویت دین می‌شود، اما آنان هیچ اجر و پاداشی از انجام این عمل نمی‌برند.
با این توضیحات، معنای آیه مورد نظر روشن شد و مشخص گردید که، اگر عمل فرد ظالمی وسیله آزمایش الهی باشد قُبح و بدی کار او را از بین نبرده و چیزی از عذاب او کم نمی‌کند؛ زیرا خداوند او را به انجام این آزمایش امر نکرده است بلکه رفتار ظالمانه او وسیله آزمایش قرار گرفته است.

پی نوشتها:
[1]. مکارم شیرازی، ناصر، ‌تفسیر نمونه، ج ‌1، ص 248، دار الکتب الإسلامیة، تهران‌، چاپ اول، 1374ش‌.
[2]. (وَ قَالَ النَّبِیُّ(ص) إِنَّ الْبَلَاءَ لِلظَّالِمِ أدبا [أَدَبٌ‌] وَ لِلْمُؤْمِنِ امتحانا [امْتِحَانٌ‌] وَ لِلْأَنْبِیَاءِ دَرَجَةٌ وَ لِلْأَوْلِیَاءِ کَرَامَة)؛ شعیری، محمد بن محمد، جامع الأخبار، مطبعة حیدریة، نجف، چاپ اول، بی‌تا.
[3]. عنکبوت، 2 و 3: (أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ (2) وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبین (3)).
[4]. انبیاء، 35: (... وَ نَبْلُوکُم بِالشَّرِّ وَ الخَْیرِْ فِتْنَةً وَ إِلَیْنَا تُرْجَعُونَ).
[5]. انعام، 53: (وَ کَذَالِکَ فَتَنَّا بَعْضَهُم بِبَعْضٍ...).
[6]. (... إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَنْصُرُ هَذَا الدِّینَ بِأَقْوَامٍ لَا خَلَاقَ لَهُمْ ...)؛‌ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 5، ص 19، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ چهارم، 1407ق.
منبع: www.islamquest.net