چگونه فرعون به خاطر اعمالی که وسیله امتحان خداوند است عذاب می شود؟

شرح پرسش:
آیه 48 سوره بقره می گوید: و به یاد آرید هنگامی که شما را از ستم فرعونیان نجات دادیم.که از آنها سخت در شکنجه بودید. تا به حدی که پسران شما را کشته و زنانتان را نگاه می داشتند و این بلا و امتحانی بزرگ بود بنا براین فرعون که مامور خدا برای آزمایش می شود چرا از طرف دیگر مورد قهر خدا قرار می گیرد؟

پاسخ :
خداوند متعال در این آیه به یکی از نعمت های بزرگی که به قوم بنی اسرائیل ارزانی داشته اشاره می‌کند و آن نعمت آزادی از چنگال ستمکاران است که از بزرگترین نعمت های خدا است:
شما را از دست فرعونیانی که شما را به شدیدترین وجهی آزار می‌دادند (پسرانتان را سر می‌بریدند، و زنان شما را برای کنیزی و خدمت، زنده نگه می‌داشتند)آزاد کرد.و در این ماجرا آزمایش سختی از سوی پروردگارتان برای شما بود" و از آنجا که فعل مضارع معمولا معنی دوام و استمرار را می‌بخشد، در می‌یابیم که بنی اسرائیل به طور مداوم تحت شکنجه فرعونیان بوده‌اند)و با چشم خود می‌دیدند که پسران بی‌گناهشان را سر می‌برند، و از سوی دیگر دخترانشان را به کنیزی می‌بردند، و از این گذشته خودشان نیز دائما تحت شکنجه بوده و بردگان و خدمتگزاران و کارگران قبطیان و دار و دسته فرعون محسوب می‌شدند.
مهم این است که قرآن، این جریان را یک آزمایش سخت و عظیم، برای بنی اسرائیل می‌شمرد (یکی از معانی" بلاء" آزمایش است) و به راستی تحمل اینهمه ناملایمات، آزمایش سختی بوده است.[1] اما چرا فرعون به خاطر این اعمالش که وسیله امتحانات الهی است عذاب می شود؟
برای روشن شدن پاسخ باید توجه داشت حوادثی که در جهان اتفاق می افتد دارای ابعاد مختلفی است یک حادثه ممکن است برای فردی عذاب باشد و برای فرد دیگری امتحان و برای سومی موجب ترفیع درجه و مقام در پیشگاه خداوند شود. امام علی(ع)فرمود :"بلاء و حوادثی که اتفاق می افتد وسیله ادب کردن ظالمان و امتحان مؤمنان و بالا رفتن درجات مؤمنان وکرامت اولیاء الهی است. "[2]از طرف دیگر یکی از سنت های تغییر ناپذیر الهی امتحان و آزمایش بندگان است .قرآن در زمینه این سنت الهی می فرماید :" آیا مردم گمان کردند همین که بگویند: (ایمان آوردیم)، به حال خود رها می‌شوند و آزمایش نخواهند شد؟! ما کسانی را که پیش از آنان بودند آزمودیم (و اینها را نیز امتحان می‌کنیم)."[3]این امتحان با اسباب و وسائل وحوادث مختلف و متفاوتی انجام می شود. بعضی از اشخاص با فقر و بعضی دیگر با ثروت، بعضی با بیماری و برخی با سلامتی، گروهی با قدرت و جمعی با ضعف و ناتوانی، ملتی با سیل و زلزله و مردمان دیگر با آسایش و راحتی ، بعضی با خیر و بعضی با شر و....مورد امتحان الهی قرار می گیرند. قرآن در بیان تنوع آزمایش ها می فرماید:" و شما را با بدی ها و خوبی ها آزمایش می‌کنیم و سرانجام بسوی ما بازگردانده می‌شوید! "[4] همچنین در جای دیگر در باره نحوه آزمایش می فرماید" ... و این چنین بعضی از آنها را با بعض دیگر آزمودیم‌.."[5]یعنی بضی از شما را به وسیله بعض دیگر آزمایش می کنیم.
در بعضی از مواقع خداوند ظالمین را وسیله امتحان افراد دیگر قرار می دهد در حالی که خود ظالم توجه ندارد که وسیله امتحان الهی قرار گرفته است . و این که ظالم وسیله امتحان قرار گرفته است چیزی از زشتی کار او و استحقاق او برای عذاب نمی کاهد؛ زیرا خداوند به او امر نکرده که وسیله آزمایش قرار بگیرد بلکه تکوینا شرایط را بگونه ای مهیا کرده که هرگاه ظالمی با اختیار و اراده خود ظلمی را مرتکب شود، خداوند با همین ظلم او، افراد دیگری را امتحان می کند، اما از جهت دیگر این ظلم از آن جهت که فعل اختیاری این فرد است عقاب دارد و ظالم به خاطر ارتکاب آن عذاب می شود .

همانطوری که در نقطه مقابل، در بسیاری از موارد خداوند دین خود را به واسطه ظالمین مورد تأیید قرار داده و یاری می کند. پیامبر اکرم (ص ) فرمود:"خداوند این دین (اسلام) را بوسیله افرادی که هیچ اهلیتی نداشتند یاری می کند."[6] گر چه گاهی عمل ظالمانه این افراد کافر یا ظالم باعث تأیید و تقویت دین می شود اما آنان هیچ اجر و پاداشی از انجام این عمل نمی برند.
با این توضیح معنی آیه مورد نظر روشن شد و مشخص گردید اینکه عمل فرد ظالمی وسیله آزمایش الهی با شد قبح و بدی کار او را از بین نبرده و چیزی از عذاب او کم نمی کند؛ زیرا خداوند او را به انجا م این آزمایش امر نکرده است بلکه فعل ظالمانه او وسیله آزمایش قرار گرفته است.
پی نوشت:
[1]. مکارم شیرازی ناصر ‌تفسیر نمونه، ج‌1، ص: 248و 429(با اندکی تصرف)، نشر دار الکتب الإسلامیة، تهران‌، 1374 ش‌
.[2] وری ،مستدرک‌الوسائل ج 2 ص 438. 2400- 23- جَامِعُ الْأَخْبَارِ، قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع إِنَ الْبَلَاءَ لِلظَّالِمِ أَدَبٌ وَ لِلْمُؤْمِنِ امْتِحَانٌ وَ لِلْأَنْبِیَاءِ دَرَجَةٌ وَ لِلْأَوْلِیَاءِ کَرَامَةٌ ،انتشارات آل البیت ،قم 1408ه-ق
[3] .عنکبوت،2و3:" أَ حَسِبَ النَّاسُ أَن یُترَْکُواْ أَن یَقُولُواْ ءَامَنَّا وَ هُمْ لَا یُفْتَنُونَ(2)وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِن قَبْلِهِم‌"
[4] .انبیاء، 35:" وَ نَبْلُوکُم بِالشَّرِّ وَ الخَْیرِْ فِتْنَةً وَ إِلَیْنَا تُرْجَعُونَ "
[5] .انعام،53:" :"وَ کَذَالِکَ فَتَنَّا بَعْضَهُم بِبَعْضٍ..."
[6] .کلینی ،محمد بن یعقوب، الکافی ج : 5 ص : 19:"... إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَنْصُرُ هَذَا الدِّینَ بِأَقْوَامٍ لَا خَلَاقَ لَهُمْ ..." نشر دار الکتب الإسلامیة، تهران‌، 1365 ه-ش. ‌
منبع:islamquest.net