آیا حدیث "انت تقضی دینی" با روایاتی که مقروض بودن را ناپسند می داند منافاتی ندارد؟

پاسخ اجمالی:
دَین در لغت و قرآن به معنای وام و قرض آمده است. در این حدیث معنای ظاهری دین که همان قرض است، اراده شده است. اما آیا این روایت با نهی معصومین (ع) از قرض گرفتن منافات دارد؟ همان گونه که در پرسش آمده، در برخی از روایات از گرفتن قرض نهی شده است. اما از طرف دیگر می بینیم که پیامبر (ص)، علی، حسن و حسین (ع) و بسیاری از مسلمانان در حالی به شهادت رسیدند یا به مرگ طبیعی از دنیا رفتند که بدهکار بودند.
در جمع بین این دو دسته از روایات باید گفت؛ این نهی در روایات هنگامی است که شخص بدون نیاز بخواهد قرض بگیرد که این بر کراهت قرض دلالت می کند، و البته در شرایطی نیز بر حرمت.

پاسخ تفصیلی:
ارباب لغت "دَین" را به معنای وام و قرض گرفته اند. [1] همچنین این واژه در قرآن نیز در چهار مورد استعمال شده که به معنای وام و قرض آمده است. [2] بنابر این، در این حدیث معنای ظاهری دَین که قرض باشد اراده شده است.
حال آیا این معنا با نهی معصومان (ع) از گرفتن قرض منافات دارد یا خیر، موضوعی است که به آن می پردازیم. برای روشن شدن بحث، بیان چند نکته ضروری به نظر می رسد.
1. همان طور که در پرسش آمده، در برخی از روایات از گرفتن قرض نهی شده است، یا این که پیامبر اسلام (ص) بر جنازه شخص بدهکار نماز نمی گزاردند.
ابو سعید خدری می‌گوید: از رسول خدا (ص) شنیدم که می‌فرمودند: بر خدا می‌برم از کفر و قرض. محضر مبارکش عرض شد: آیا قرض را معادل کفر قرار می‌دهید؟ فرمود: آری. [3]
همچنین معاویة بن وهب می گوید: به امام صادق (ع) گفتم: می گویند در زمان رسول خدا (ص) یکی از یاران وی از دنیا رفت، در حالی که دو دینار بدهکار بود، رسول خدا (ص) حاضر نشد تا بر جنازه وی نماز بخواند، بلکه به اصحابش فرمود: بر برادرتان نماز کنید، تا این که یکی از خویشانش آن دین را به عهده گرفت. آیا این مطلب صحّت دارد؟ امام صادق (ع) فرمود: آری صحیح است. [4]
2. از طرف دیگر می بینیم که پیامبر اسلام (ص)، علی، حسن و حسین (ع) و بسیاری از مسلمانان، در حالی از دنیا رفتند که بدهکار بودند.
در مورد شخص رسول خدا (ص) نقل شده است؛ با این که از انتهای یمن تا جنگل های عمان و تمامی حجاز تا اطراف عراق در تحت حکومت او بود، ولی هنگامی که وفات کرد بدهکار بود و سپر او در گرو غذای خانواده‌اش بود. [5] همچنین برخی از ائمه و بسیاری از یاران پیامبر و ... این چنین بودند. [6]
بنابراین، در آموزه های دینی از یک سو از قرض کردن نهی شده، اما از طرف دیگر مشاهده می شود که خود معصومان (ع) و اصحاب آنان قرض می نمودند؛ برای جمع بین دو نوع از احادیث باید تفاوت افرادی که اقدام به قرض می کنند را مورد بررسی قرار دهیم:
أ. برخی از قرض گیرندگان، افراد نیازمندی هستند که رفع نیازشان تنها با قرض برطرف می شود؛ مانند کسانی که برای نیازهای اولیه زندگی چیزی ندارد، برای این افراد با توجه به ضرورت بسا گرفتن قرض واجب باشد.
ب. زمانی فردی نیازش در حد ضرورت نیست، اما با توجه به این که فراهم نمودن رفاه و آسایش در حد معمول خانواده از محسّنات است؛ از این رو گرفتن قرض در راستای ایجاد رفاه و آسایش خانواده خوب است.
ج. زمانی نیز عده ای نه برای نیاز، بلکه برای اموری که بیشتر از تنوع طلبی سرچشمه می گیرد، برای رفاه بیش از حد نیاز قرض می گیرند، این کار مورد نهی شارع است و اگر موجب هتک مؤمن شود، چه بسا به حرمت نیز منجر می شود.
در این جا به برخی از حکمت ها و فلسفه های نهی از گرفتن قرض اشاره می کنیم.
الف. قرض موجب ناراحتی در شب و خواری در روز می شود: علی (ع) فرمودند: از قرض کردن دوری کنید؛ زیرا موجب ذلّت در روز و حزن در شب می‌باشد.
ب. بدهکاری چیزی است که حتی با شهادت در راه خدا جبران نمی شود: از امام باقر (ع) نقل شده است: هر گناهی را کشته شدن در راه خدا جبران می‌کند، مگر قرض که هیچ جبران و کفّاره‌ای ندارد، مگر آن که بدهکار آن را پرداخته یا رفیقش از جانب او پرداخت کند و یا صاحب قرض وی را ببخشد.
ج. مردم برگرفتن قرض جرأت پیدا نکنند: در مورد امتناع پیامبر (ص) از نماز خواندن بر بدهکار ، امام (ع) می فرماید: البته این عمل از رسول خدا (ص) به این دلیل بود که مردم برگرفتن قرض جرأت پیدا نکنند، نه این که واقعاً دین و قرض حرام باشد؛ چون همان گونه که بیان شد، پیامبر (ص)، برخی از ائمه (ع) و بسیاری از مسلمانان، در حالی از دنیا رفتند که بدهکار بودند، [7] از طرفی احادیث بسیاری پیرامون قرض دادن وارد شده است که اگر قرض گرفتن مردود بود، تشویق به قرض دادن موردی نداشت. [8]
گفتنی است؛ مجلسی (ره) در توجیه بین دو رفتار پیامبر -کفالت و ضمانت برای وام مرده بدهکار، با آنچه در اخبار خاصّه و عامّه آمده است که آن حضرت بر جنازه بدهکار نماز نمی‌خواند- می گوید: ترک نماز در صدر اسلام، زمانی بود که بودجه مسلمانان کم و خزانه بیت المال خالی بود، امّا ضمانت بدهکاری ها از طرف پیامبر (ص) بعد از توسعه در بیت المال و فتوحات و غنائم بوده است. [9]
مؤیّد این نظر آن است که آنچه از طرق عامه رسیده است که مرده بدهکار را نزد آن حضرت می‌آوردند، می‌فرمود: برای بدهکاری خود چیزی دارد؟ اگر می‌گفتند دارد، بر او نماز می‌خواند و چون خدا پیروزی ها نصیب او کرد. فرمود: (أنا أولی بالمؤمنین من أنفسهم) هر که بمیرد و وامی داشته باشد، به عهده من است و هر که مالی به جا گذارد از آنِ ورثه او است. [10]

پی نوشتها:
[1] . مصطفوی، حسن،‌ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج ‌3، ص 287، بنگاه ترجمه و نشر کتاب‌، تهران‌، 1360 ش‌.
[2] . نسا، 11 و 12.
[3] . شیخ صدوق، علل الشرائع، ج ‌2، ص 527 – 529، داوری‌، چاپ اول، قم‌، بی تا‌.
[4] . شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، غفاری، علی اکبر، ج ‌4، ص 242 و 243، نشر صدوق‌، چاپ اول، تهران‌، 1367 ش‌.
[5] . قطب راوندی، الخرائج و الجرائح، ج ‌2، ص 885، مدرسه امام مهدی‌، چاپ اول، قم، 1409 ق‌.
[6] . برای مطالعه روایات در این زمینه، ر. ک: علل الشرائع، ج ‌2، ص 527 – 529.
[7] . علل الشرائع، ج ‌2، ص 527 – 529.
[8] . برای آگاهی از اهمیت و جایگاه قرض الحسنه به نمایه islamquest.net/fa/archive/question/12763 مراجعه کنید.
[9] . کلینی، اصول کافی، کمره‌ای، ج ‌3، ص 728، انتشارات اسوه‌، چاپ سوم‌، قم‌، 1375 ش‌.
[10] . همان‌.
منبع: www.islamquest.net