پاسخ اجمالی:
از میان نشانههای روشن در مکه، مقام ابراهیم است؛ زیرا محلی است که در آن جا ابراهیم (ع) ایستاد.
در مورد تفسیر و معنای "مقام ابراهیم" بعضی بر این اعتقادند که تمام" حج" مقام ابراهیم است. عده ای بر این باورند که مقام ابراهیم "عرفه" و "مشعر الحرام" و "جمرات سه‌گانه" است. برخی نیز اعتقاد دارند که تمام حرم مکه، مقام ابراهیم محسوب میشود. اما با توجه به ادله موجود و با در نظر گرفتن ظاهر آیه مربوطه به نظر می رسد که منظور از آن، همان مقام معروف ابراهیم است و آن نقطه‌ای است در نزدیکی خانه کعبه، که هم اکنون سنگ مخصوصی که اثر پای ابراهیم بر آن نمایان است در آن جا است و حجاج بعد از انجام طواف پشت سر آن می‌روند و نماز طواف به جا می آورند.
نقل شده است هنگامی که حضرت ابراهیم و اسماعیل (ع) مشغول بنای کعبه بودند تا جایی که دست ابراهیم نمی‌رسید از این رو یک سنگ در زیر پایش قرار داد و زور و قوّت او به سنگ زیر پای او رسید، و نشان علامت پایش روی آن ماند. یا این که زمانی که ابراهیم به زیارت اسماعیل رفت، همسر اسماعیل به ابرهیم گفت: سرت را پایین بیار تا گرد و خاک از سر و رویت پاک کنم، و بشویم. ابراهیم پای راستش را جلو برد و بر سر سنگی قرار داد، نشان علامت پایش در آن سنگ ماند.
البته واضح است که این مسئله به هر نحوی که انجام پذیرفته باشد، یکی از معجزات حضرت ابراهیم است از این جهت اگر استبعادی باشد برطرف می شود.
پاسخ تفصیلی:
در مکه و اطراف مسجد الحرام نشانههای روشنی از خدا پرستی و توحید و معنویت به چشم می‌خورد. دوام و بقای این نشانه ها در طول تاریخ در برابر دشمنان نیرومندی که قصد نابود ساختن آن را داشتند، یکی از معجزات است. آثاری از پیامبر بزرگی مثل ابراهیم )ع( در آن باقی مانده؛ مانند زمزم، صفا، مروه، رکن، حطیم، حجر الاسود، حجر اسماعیل که هر کدام تاریخ مجسمی از قرون و اعصار گذشته است.
از میان این نشانههای روشن، مقام ابراهیم است. مقام به جای دو قدم گفته می شود.[1]و چون محلی است که در آن ابراهیم، به خاطر بنای کعبه، و یا به خاطر انجام مراسم حج و یا برای دعوت عمومی مردم برای انجام این مراسم بزرگ، ایستاد، به آن مقام ابراهیم می گویند..[2]
در مورد تفسیر و معنای "مقام ابراهیم" سخن واحدی وجود ندارد، بلکه سخنان متعدد و متفاوتی پیرامون آن وجود دارد که ما به بعضی از آنها اشاره می کنیم:
الف. بعضی بر این اعتقادند که تمام "حج" از اول تا آخرش (همه اعمال آن) مقام ابراهیم است.
ب. عده ای بر این باورند که مقام ابراهیم همه حج نیست، بلکه بعضی از اعمال آن؛ مانند: "عرفه" و "مشعر الحرام" و "جمرات سه‌گانه" است.
ج. برخی نیز اعتقاد دارند که "تمام حرم مکه"، مقام ابراهیم محسوب میشود.
د. گرچه هر کدام از این موارد ذکر شده به گونه ای یادآور رشادت ها و فداکاری های حضرت ابراهیم (ع) است، ولی با توجه به ادله ای که ارائه می نماییم و با در نظر گرفتن ظاهر آیه به نظر می رسد که منظور از آن، همان مقام معروف ابراهیم است و آن نقطه‌ای است در نزدیکی خانه کعبه که هم اکنون سنگ مخصوصی که اثر پای ابراهیم بر آن نمایان است در آن جا است و حجاج بعد از انجام طواف به نزدیک آن می‌روند و نماز طواف به جا می‌آورند.[3]
روایاتی از ائمه معصومین (ع) در کتاب های معتبر نقل شده که اشاره به همین قول اخیر دارد، در این جا بعضی از آنها را بیان می نماییم.
در کافی از امام صادق (ع) در تفسیر جمله: "فِیهِ آیاتٌ بَیِّناتٌ" آمده است شخصی از امام صادق (ع) پرسید: این آیات بینات چیست؟ فرمود: "یکی مقام ابراهیم است که ابراهیم بر بالای آن ایستاد و جای پایش در سنگ نشست، و دیگر حَجر الاسود، و سوم حِجر اسماعیل است".[4]
إبراهیم تیمی می گوید: امام صادق (ع) بر من تکیه داد و فرمود: "ای ابراهیم! آیا می‌خواهی اجر طواف خود را بدانی؟ عرضه داشتم: فدایت شوم بله. فرمود: هر کس با معرفت به خانه خدا بیاید و هفت بار طواف کند و دو رکعت نماز در مقام ابراهیم بگذارد، خدای تعالی ده هزار حسنه به او می‌دهد و ده هزار درجه بالایش می‌برد ...".[5]
با دقت در این دو روایت معلوم می شود که منظور از "مقام ابراهیم" همین مقام معروف است که حاجی ها بعد از طواف پشت سر آن قرار می گیرند و دو رکعت نماز طواف به جا می آورند.
فخر رازی در استدلال بر این مطلب به ادله ای تمسک جسته است که ما به بعضی از آنها اشاره می کنیم.
اول: روایت شده وقتی که جابر طوافش را تمام کرد به طرف مقام رفت و آیه شریفه "وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ مُصَلًّی" را تلاوت نمود، این دلالت می کند بر این که منظور از مقام ابراهیم همین مکان معروف آن است.[6]
دوم: این نام در بین عرف مردم به همین مکان اختصاص دارد و دلیلش این است که اگر کسی از اهل مکه از مقام ابراهیم بپرسد، همین جایگاه را به او معرفی می کنند.
سوم: این که پای حضرت ابراهیم روی سنگی فرو برود، این از روشن ترین دلیل ها بر وحدانیت خدا و معجزه ابراهیم است. براین اساس، اگر این سنگ را به ابراهیم اختصاص بدهیم (مقام ابراهیم بدانیم) بهتر از این است که جایگاهی غیر از این را به ابراهیم اختصاص دهیم.
چهارم: خداوند می فرماید: "از مقام ابراهیم، عبادت گاهی برای خود انتخاب کنید". و جایی از حرم (غیر از مکان معروف به مقام) نسبت به عبادت تعلق خاصی ندارد، پس باید همین مکان را به مقام ابراهیم اختصاص بدهیم.
پنجم: مقام ابراهیم جای برخاستن او است و از طریق روایات ثابت شد که آن حضرت (بنابر یک قول) هنگام شستن پایش روی این سنگ ایستاد، اما ایستادنش روی موضعی دیگر ثابت نیست.[7]
بنابراین، مقام ابراهیم سنگی است که جای پای ابراهیم (ع) در آن نقش بسته است. اخبار بسیار زیادی در دست است که دلالت دارد بر این که سنگ اصلی که ابراهیم بر روی آن می‌ایستاده تا دیوار کعبه را بالا ببرد در زیر زمین، در همین مکانی که فعلاً مقامش می‌نامند دفن شده و مقام ابراهیم کنار مطاف، روبروی ضلع ملتزم قرار دارد.[8]
پی نوشتها:
[1] ابن منظور، لسان العرب، ج 12، ص 498.
[2] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج3، ص 15، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1374 ه ش، چاپ اول، با اندکی تصرف.
[3] رازی، ابو عبد الله فخرالدین محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج4، ص 44، دار احیاء التراث العربی، چاپ بیروت، 1420 ق، چاپ سوم؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج1، ص 448، با اضافات و تغییر.
[4] کلینی، کافی، ج 4، ص 223، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1365 ه ش.
[5] حلی، ابن فهد، عدةالداعی، ص 192، دار الکتاب الإسلامی، 1407 ه ق.
[6] مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج 21، 403، مؤسسه الوفاء، بیروت- لبنان، 1404 ه ق ؛ صحیح مسلم( حج حدیث 147) به نقل از ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمرو، تفسیر القرآن العظیم، ج1، ص: 293، دار الکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون، چاپ بیروت، 1419 ق.
[7] رازی، ابو عبد الله فخرالدین محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج4، ص 44.
[8] طباطبایی، محمد حسین، ترجمه المیزان، ج3، ص 546، مترجم: موسوی همدانی، سید محمد باقر، ناشر: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، 1374 ه ش، چاپ پنجم .
منبع: www.islamquest.net
