جملۀ (أئمٌةً یَهدُونَ بِأمرِنَا)، [1] در قرآن کریم دوبار آمده است؛ یک بار آن در سورۀ انبیاء، [2] و دیگر بار در سورۀ سجده. [3] آیۀ اوّل دربارۀ فضل و عنایت خداوند به حضرت ابراهیم (ع) و فرزندانش و مقام امامت، [4] و آیۀ دوّم دربارۀ عدّه ای از قوم بنی إسرائیل نازل شده است. [5]
توضیح لغت (أئمّة)
(أئمّة) جمع، و مفرد آن (إمام) است، و (امام) در لغت به معنای (قائد و پیشوا) است و (امامت) به معنای پیشوایی و رهبری است، امّا در اصطلاح علم کلام، متکلمان برای امامت تعاریف مختلفی ذکر کرده اند و اکثراً آن را به معنای ریاست و رهبری عمومی جامعه در زمینۀ امور دینی و دنیوی دانسته اند. بنابراین، امام یعنی پیشوا و رهبری که گفتار و رفتار او الگوی دیگران باشد و مسئولیت رهبری جامعه را بر عهده بگیرد، خواه رهبری او به عنوان جانشینی از جانب پیامبر باشد یا اصالتاً دارای این مقام گردد. [6]
تفسیر آیۀ شریفه و رابطۀ آن با امامت
در تفسیر این جمله و رابطۀ آن با مسئلۀ امامت، باید گفت؛ درست است که (إمام) در لغت به معنای پیشوا آمده است، ولی بعضی از مفسّران به این ترجمه اشکال وارد کرده و گفته اند این ترجمه (کامل) نیست، بدین بیان: اگر بخواهیم امامت را به معنای پیشوا بگیریم با آیۀ شریفۀ (إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً)، [7] در تقابل است؛ چرا که این آیه (انبیاء، 73) در اواخر عمر مبارک حضرت ابراهیم(ع)، بر ایشان نازل شده است؛ یعنی در وقتی که ایشان قطعاً پیامبر و پیشوا بود. پس باید امامت چیزی فراتر از نبوّت باشد نه خود نبوّت، چرا که مقام جدید باید حایز امتیازی باشد که در مقامات قبلی شخص وجود نداشته و نیز هر موهبت الاهی حقیقتی را در بر دارد و صرف مفاهیم لفظی نیست. [8]
با توجّه به این نکته باید گفت؛ در قرآن کریم هر کجا معنای (امامت) آمده، به دنبال آن کلمۀ (هدایت) نیز ذکر شده است؛ از دو آیه ای که جملۀ (أئمٌةً یَهدُونَ بِأمرِنَا) در آن آمده، بر می آید وصفی که از امامت شده، وصف تعریف است و می خواهد آن را به مقام هدایت معرّفی نماید؛ از سوی دیگر، همه جای قرآن این هدایت مقیّد به (امر) شده است، و با ذکر این قید فهمانده که امامت به معنای مطلق هدایت نیست، بلکه به معنای هدایتی است که با امر خدا صورت می گیرد و این امر هم همان است که در جای دیگر در باره‌اش فرموده: [9] (فرمان او چنین است که هر گاه چیزی را اراده کند، تنها به آن می‌گوید: موجود باش!، آن نیز بی درنگ موجود می شود! پس منزّه است خداوندی که مالکیّت و حاکمیّت همه چیز در دست اوست و شما را به سوی او بازمی گردانند!). [10] و نیز فرموده: (و فرمان ما یک امر بیش نیست، همچون یک چشم بر هم زدن). [11]
دربارۀ ارتباط این بحث و آیۀ شریفۀ (أئمٌةً یَهدُونَ بِأمرِنَا) با امامتِ ائمۀ اطهار(ع)، احادیثی ذکر شده است؛ مانند: امام رضا (ع) می فرماید: (خداوند متعال ابراهیم(ع) را به مقام امامت اختصاص داد، پس از این که او را به مقام نبوّت رسانید و مقام امامت سوّمین درجۀ او محسوب می شود که درجه ای برتر از مقامات قبلی وی است و بعد از وی، این مقام رفیع را در ذریۀ او قرار داد... و این مقام از نسلی به نسلی، و از قرنی به قرنی انتقال یافت تا این که پیامبر اسلام(ص) وارث این مقام شد، و خداوند متعال فرمود: سزاوارترین مردم به ابراهیم، آنها هستند که از او پیروی کردند، و (در زمان و عصر او، به مکتب او وفادار بودند همچنین) این پیامبر و کسانی که (به او) ایمان آورده‌اند (از همه سزاوارترند) و خداوند، ولیّ و سرپرست مؤمنان است، [12] که امامت مخصوص پیامبر اکرم(ص) شد و ایشان به امر خداوند – به همان گونه که خداوند واجب فرموده بود - این مقام را به عهدۀ امام علی(ع) قرار داد، و سپس در آن دسته از نسل حضرت علی (ع) که برگزیده بودند، و خداوند علم و ایمان به ایشان داده، قرار گرفت. پس این امامت در فرزندان علی(ع) تا روز قیامت خواهد بود). [13]
پی نوشت:
[1] . "پیشوایانی که به فرمان ما (مردم را) هدایت می کردند".
[2] . انبیاء، 73.
[3] . سجده، 24.
[4] . حسینی همدانی، سید محمد حسین، انوار درخشان، ج 11، ص 72، کتابفروشی لطفی، تهران، چاپ اول، 1404 ق؛ طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 14، ص 314، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، 1417 ق.
[5] . مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 17، ص 166، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ اول، 1374 ش.
[6] . برگرفته از نمایه (فرق امام و خلیفه)، http://islamquest.net/fa/archive/question/544.
[7] . بقره، 124.
[8] . المیزان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص 271 و 272، (با تلخیص).
[9] . همان، ص 272.
[10] . یس، 82 و 83.
[11] . قمر، 50.
[12] . آل عمران، 68.
[13] . شیخ صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا(ع)، محقق و مصحح: لاجوردی، مهدی، ج 1، ص 216، نشر جهان، تهران، چاپ اول، 1378ق.
منبع:islamquest.net
