شناخت آفت ها و آسیب ها در زمینه ی فهم متون دینی و از جمله قرآن چه اهمیتی دارد و آسیب ها از چه عواملی سرچشمه می گیرند؟

اهمیت آسیب شناسی فهم متون دینی و نقش آن در فهم متون روشن است؛ تا راه از چاه تشخیص داده نشود و تا لغزشگاه ها شناسایی نشوند، نمی توان به فهم صحیح نایل شد. فهم نادرست موجب انحراف فرد و جامعه از مسیر درست زندگی و نقض غرض از دین و نزول کتب آسمانی و فهم آن می شود. عوامل آسیب ها نیز گوناگونند. بخشی از آسیب ها به این مربوط است که مطالب غیرمرتبط با محتوای آیه را در آن دخالت می دهند؛ برای مثال، نظریه بطلمیوس[1] که در هیأت قدیم، زمین را مرکز عالم می دانست و قایل بود که نه فلک بر زمین احاطه دارند و این افلاک مانند لایه های پیاز تو در تو هستند، قابل خرق و التیام نیستند، کون و فساد ندارند، زایل نمی شوند و ازلی و ابدی اند...، برخی مفسران را تحت تأثیر قرار داد به طوری که (سماوات سبع) در قرآن[2] را همان افلاک پنداشتند و چون دریافتند که عدد آن ها با افلاک نه گانه مطابقت ندارد، چنین توجیه کردند که در قرآن صحبت از عرش[3] و کرسی[4] نیز شده است که روی هم نه عدد می شود و قرن های متوالی، این توجیه را همگان حتی محافل علمی اسلامی پذیرفتند، تا این که معلوم شد افلاک نه گانه اساسی ندارند. فرض کنید اگر مسئله افلاک بطلمیوس آن زمان مسلم هم بود، در نهایت مفسر باید آن را خارج از قلمرو تفسیر در نظر می گرفت و به قرآن نسبت نمی داد وبا صرف نظر از آن، دقت می کرد که ببیند آیا آیه می خواهد همین مسئله مسلّم خارجی را مطرح کند یا این که چیز دیگری را می گوید. آیه وجود هفت آسمان را مطرح می کند؛ اما ویژگی های این آسمان ها با آن خصوصیاتی که نظریه ی بطلمیوس مطرح می کند سازگاری ندارند و یا آیه نسبت به آن ها ساکت است. استناد ما در تفسیر آیات، باید به ظاهر عبارات باشد؛ یعنی ببینیم ظاهر عبارت در صدد اثبات چه مطلبی است.
یکی از آفت ها همین است که وقتی از فهم عبارت سخن به میان می آید، برخی مسلّمات خارجی را به پای آیه می گذارند در حالی که این کار اشتباه است؛ زیرا ابتدا باید ببینیم که آیا آنچه را مسلم می انگاریم، آیه نیز در صدد اثبات همان است یا خیر؛ سپس باید ببینیم آیا ویژگی های آن با عبارات آیه سازگاری دارد یا نه.
افزون بر این، گاهی برقراین خارجی بیش از حد ارج نهاده و در ارزش گذاری آن ها افراط می شود. وقتی از قراین سخن می رود و گفته می شود: ما باید از روایات کمک بگیریم، اگر در این کار دچار افراط شویم همان مشکل اخباری گری[5] پیش می آید، یا اگر در استفاده از این قرینه دچار تفریط شویم، همان مشکل عقل گرایی مطرح می شود. فرقه هایی که راه خطا رفته اند و در این زمینه دچار آسیب شده اند همه به همین دلیل است که به قراین یا بیش از حد خود بها داده اند یا ازقدرت آن ها کاسته اند.
پیش داوری ها نیز یکی از مواردی است که موجب آسیب رسیدن به فهم درست از آیات می شود. به منظور اجتناب از پیش داوری ها باید ذهن را از پاسخ ها خالی کرد. در فهم قرآن هرچه پرسش ها فراوان باشند، فهم ما دقیق تر و پربارتر می شود، ولی نباید پاسخ ها را نیز ما تعیین کرده باشیم و برای آن ها ارزش قطعی قایل شویم و سپس به دنبال آن باشیم که آیه را بر آن منطبق کنیم. حاکمیت تمایلات شخصی و گروهی نیز یکی از آفت ها و آسیب ها است که حتی به صورت ناخودآگاه ممکن است تأثیر گذاشته و به فهم آسیب رساند.
خلط بین مفهوم و مصداق و سرایت دادن خصوصیات مصداق به مفهوم بدون دلیل متقن و بدون شاهد، آفت دیگری است که باید نسبت به آن هشیار بود.
غرضورزی و در صدد معارضه بودن نیز آسیب دیگر است که در روایات نیز به آن اشاره شده و اکثر برداشت های انحرافی را متأثر از آن دانسته اند. شتاب زدگی در فهم آیات نیز آسیب فهم قرآن است؛ همان گونه که آسیب هر نوع تحقیق علمی نیز هست. سرانجام این که کسانی فکر کنند به هر نحوی شده باید در هر زمینه ای پاسخی از قرآن به دست آورند، آسیب بزرگی است که باید از آن اجتناب کرد. ممکن است در قرآن پاسخ هر پرسشی یافت شود، ولی این که هر کسی بتواند به همه پاسخ ها دست یابد، جای تأمل فراوان دارد.
پی نوشتها:
[1]. بطلمیوس ptolemaos منجم و جغرافی دان معروف یونانی (قرن دوم میلادی) صاحب کتاب آثار البلاد.
[2]. (خَلَقَ سَبْعَ سَماوات طِباقاً...؛ آن که هفت آسمان را مطابق یکدیگر بیافرید.) ملک، 3.
[3]. (قُلْ مَنْ رَبُّ السَّماواتِ السَّبْعِ وَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ)، مؤمنون، 86.
[4]. (وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ...)، بقره، 255.
[5]. در اصطلاح فقیهان شیعه به کسی اخباری می گویند که فقط به ظاهر حدیث تمسک کند و اجتهاد را باطل بداند. فرقه اخباری در مقابل اصولی ها ظواهر الفاظ قرآن را حجت نمی دانند.
منبع: منطق فهم قرآن، محمود رجبی، انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم (1385).