در قرآن، نام (لقمان) فقط در سوره ی لقمان آمده است:
(لَقَدْ آتَیْنا لُقْمانَ الْحِکْمَةَ أَنِ اشْکُرْ لِلَّهِ...)[1]
به لقمان حکمت دادیم و گفتیم: شکر خدای به جا آور! هر کس شکرگزار خداوند باشد، در واقع شکرگزار خودش شده است و هر کس کفران کند، خداوند بی نیاز و حمید است.)
بیشتر مفسران بر این باورند که لقمان (حکیم) بوده، ولی نبوّت نداشته است؛ اما بعضی از مفسران، حکمت را به معنای نبوّت تفسیر کرده اند.
او غلامی حبشی و سیاه پوست بوده؛ لب هایی ضخیم داشت و در زمان حضرت داود(علیه السلام) زندگی کرد.
در حدیثی از پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه وآله) می خوانیم:
(لقمان، نبی و پیامبر نبوده است، ولی بنده ای بود که بسیار تفکر می کرد؛ خدا را دوست داشت و خداوند هم او را دوست داشت و با بخشیدن حکمت بر او منّت نهاد.)
قرآن، برخی از پندهای لقمان حکیم را چنین بازگو کرده است:
لقمان فرزندش را موعظه می کرد و می گفت: ای فرزندم! از شرک به خداوند بر حذر باش؛ زیرا شرک ظلم بزرگی است.
ای فرزندم! اگر ظلم به اندازه ی کوچک ترین ذرهّ و دورن سنگ، مخفی باشد، و یا در آسمان باشد، خداوند آن را حاضر می کند.
فرزندم! نماز بخوان و نهی ار منکر کن و در مصیبت ها، مقاومت نما، این ها از مهم ترین امور هستند. صورت خود را در برابر مردم کج مکن -تن به ذلت نده -و در روی زمین با غرور راه نرو! خداوند انسان فخر فروش و گردکش را دوست ندارد. در راه رفتن معتدل باش! صدای خود را بلند مکن که بدترین صوت، صدای الاغ است.[2]
لقمان از دیدگاه حضرت امام صادق(علیه السلام)
(حمّاد) از حضرت امام صادق(علیه السلام) درباره ی لقمان و حکمت او پرسید، حضرت فرمود: به خدا قسم! حکمت لقمان از جهت مال و خاندان و قدرت جسمانی و جمال نبود، بلکه او در اطاعت خداوند مردی قوی بود، ورع -تقوی -داشت؛ ساکت، باوقار، دقیق و متفکر بود؛ رأی و نظری صحیح داشت؛ بر روی نمی خوابید؛ در نظافت شخصی بسیار مراقب بود؛ از ترس گناه به چیزی نمی خندید؛ هرگز غضب نکرد؛ با کسی شوخی نمی کرد؛ برای بهره مندی از دنیا شاد و برای محرومیّت غمگین نمی شد؛ فرزندان زیادی داشت؛ چندتن از فرزندانش را از دست داد، ولی در سوگ آن ها گریه نکرد؛ بین دیگران صلح و آشتی برقرار می کرد؛ با دانشمندان و حکیمان روابط زیادی برقرار می کرد؛ دائماً در حال جهاد با نفس بود و از شیطان دوری می کرد؛ قلب خود را با تفکر درمان می نمود و با عبرت ها، خود را پند می داد.
خداوند به گروهی از فرشتگان امر فرمود که به لقمان ندا دهند -لقمان فقط صدای آنان را شنید- ای لقمان! آیا می خواهی خداوند به تو حکومت دهد و تو در میان مردم قضاوت کنی؟
لقمان فرمود: اگر خداوند امر کند، اطاعت می کنم و اگر به اختیار من بگذارد، عافیت را برمی گزنیم. ملائک پرسیدند: چرا؟
فرمود: قضاوت، سخت ترین مرحله ی دین است. اگر قاضی درست قضاوت کند در سلامت است و اگر اشتباه کند، راه بهشت را اشتباه کرده است؛ کسی که دنیا را به آخرت بفروشد، در دنیا و آخرت زیان کار است؛ دنیا را از دست می دهد و آخرت را نیز به دست نخواهد آورد.
ملائک از سخن و حکمت او تعجب کردند و نطق او را تحسین نمودند. وقتی لقمان حکومت را نپذیرفت، آن را به حضرت داود(علیه السلام)عرضه کردند و ایشان قبول کرد و بارها مورد آزمایش قرار گرفت.
لقمان به دیدن حضرت داود(علیه السلام) می رفت و او را موعظه می کرد، حضرت داود نیز به او می گفت: خوشا به حال تو که حکومت را نپذیرفتی! خداوند به تو حکمت عطا کرد و به داود حکومت داد و مرا آزمود.[3]
مواعظ لقمان به فرزندش
سپس امام صادق(علیه السلام) فرمود: یا حمّاد! لقمان فرزندش را موعظه می کرد و می فرمود: فرزندم! وقتی دنیا را پشت سر بگذاری، به آخرت روی می آوری؛ آنچه در پیش داری نسبت به آنچه که پشت سر می گذاری، نزدیک تر است.
فرزندم! با دانشمندان همنشینی کن و در حضور آن ها زانو بزن و با آن ها مجادله نکن. از دنیا به مقدار ضرورت قناعت کن و منزوی نباش که انگل دیگران خواهی شد. در امور دنیا به قدری مداخله کن که به آخرت تو ضرر نرساند. روزه ای بگیر که شهوت تو را قطع کند؛ روزه ای را که به نماز صدمه بزند، ترک کن؛ زیرا خداوند نماز را از روزه بیشتر دوست دارد -منظور روزه ی مستحبی است .-
فرزندم! دنیا دریایی عمیق است که دانشمندان بسیاری در آن غرق شده اند؛ ایمان را کشتی خود قرار ده! توکل داشته باش و تقوی پیشه کن! اگر نجات یافتی، رحمت خداوند است و اگر هلاک شدی، به سبب گناهان تو است.
فرزندم! اگر در کودکی ادب آموختی، وقتی بزرگ شدی بهره اش را خواهی دید.
فرزندم! از تنبلی بر حذر باش! اگر دنیا را از دست دادی، آخرت را از دست مده!
اگر در زمان آموختن، طلب علم را از دست بدهی، آخرت تو خراب می شود؛ از شبانه روز، سهمی برای طلب علم قرار ده که بدترین فساد، ضایع کردن طلب علم است. با افراد لجوج، دوستی و با فقیه، مجادله و با سلطان، دشمنی نکن! با گمراه، همراه و با گناهکار، برادر و با متهم، هم سخن مشو! علم بیندوز همان گونه که مال می اندوزی!
فرزندم! از خداوند بترس به گونه ای که اگر روز قیامت تمام عبادت های جن و انس را به تو دادند، باز از عذاب خدا در ترس باشی؛ به خداوند امیدوار باش، به گونه ای که اگر روز قیامت تمام گناهان جن و انس را بر دوش تو گذارند، به آمرزش امیدوار باشی.
فرزندش عرض کرد: پدر جان! من طاقت این همه را ندارم! من فقط یک قلب دارم!
لقمان گفت: فرزندم! اگر قلب مؤمن را بیرون آورند و باز کنند، در آن دو نور مشاهده می شود؛ یک نور خوف و یک نور امید؛ هیچ کدام از دیگری بیشتر نیست. هر کس به خدا ایمان آورد، قول خدا را تصدیق می کند و کسی که قول خدا را تصدیق کند، امر خداوند را اطاعت می نماید. کسی که از خداوند اطاعت نکند، قول خدا را قبول نکرده است.
فرزندم! به دنیا اعتماد نداشته باش و قلب خود را به آن مشغول مکن! خداوند هیچ چیز را بی ارزش تر از دنیا نیافریده است؛ آیا نمی بینی که خداوند پاداش بندگان مطیع را نعمت دنیا و عقوبت گنه کاران را بلای دنیا قرار نداده است؟![4]
پی نوشتها:
[1]. لقمان، 12 19؛ مجمع البیان، ج 8، ص 80.
[2]. ر.ک: میزان الحکمه، ج4، ص3124، حدیث 19666؛ بحار الانوار، ج 3، ص 409.
[3]. بحارالانوار، ج13، ص409.
[4]. بحارالانوار، ج13، ص 409، ر.ک: به میزان الحکمه، ج 4، ص 3124.
منبع: سرگذشت ها و عبرت ها در آیینه ی وحی، سید مرتضی قافله باشی، انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم (1383).
