چرا سوره توبه با بسم الله آغاز نمی‌گردد؟

تاریخچة کوتاهی از شأن نزول این سوره:
از آخرین سوره هایی است که بر پیامبر(ص) در مدینه منوّره نازل گردید که دارای یکصد و بیست و نه آیه می باشد. [علما و مفسران] آغاز نزول آن را در سال نهم هجرت می دانند.
مطالعة سورة برائت نشان می دهد که قسمتی از آن پیش از جنگ تبوک، قسمتی هنگام آمادگی برای جنگ، و بخش دیگری پس از بازگشت از جنگ نازل شده است.
آغاز این سوره تا آیه بیست و هشتم، پیش از فرا رسیدن مراسم حجّ نازل گردیده است. آیات آغازین سوره، دربارة وضع مشرکان و بت پرستان آن زمان بود. این سوره در مراسم حجّ، توسّط امیرالمؤمنین(ع) به مردم ابلاغ شد.(1)
امّا سؤال شما را با دو نظریه پاسخ می‌دهیم:
نظریه اوّل: پاسخ از چگونگی شروع سوره فهمیده می‌شود، زیرا سوره با اعلان جنگ به دشمنان و اظهار بیزاری و پیش گرفتن یک روش سخت در مقابل آنان آغاز شده و روشنگر خشم خداوند نسبت به این گروه است. از این رو شروع سوره با "بسم الله الرّحمن الرّحیم" که نشانة دوستی و محبّت و بیان کنندة صفت رحمانیّت و رحیمیّت خدا است، تناسبی ندارد.(2)
این موضوع در روایتی از حضرت علی(ع) نقل شده است. مرحوم طبرسی در تفسیر مجمع البیان از امیرمؤمنان نقل می کند: "این که "بسم الله الرّحمن الرّحیم" بر سر سورة برائت (توبه) نازل نشده، به این جهت است که "بسم الله" برای رحمت و امنیّت و امان می‌باشد، در حالی که سورة توبه به خاطر عدم امنیّت و جهاد با کفّار و بت‌پرستان نازل شده است".(3)
نظریّه دوم: گروهی از مفسّران معتقدند سوره توبه دنباله سوره انفال می باشد، زیرا در سورة انفال دربارة پیمان ها سخن گفته شده، ولی سوره توبه در مورد الغای پیمان‌ها توسط پیمان‌شکنان بحث کرده،‌ از این رو "بسم الله" میان این دو سوره ذکر نشده است،‌ چون در حقیقت یک سوره اند.
روایتی را مرحوم طبرسی از امام صادق(ع) در این خصوص نقل می کند: "ألانفال والبراءة واحدٌ؛ انفال و توبه به منزلة یک سوره می باشد".(4)
نظریه ای که مشهور است، نظریه اوّل است.
پی نوشت:
1 - آیت الله مکارم شیرازی،‌ تفسیر نمونه،‌ ج 7، ص 271.
2 - همان، ص 273.
3 - مرحوم فضل بن حسن طبرسی،‌ تفسیر مجمع البیان،‌ ج 6 - 5، ص 2، چاپ تهران.
4 - مجمع البیان، ‌ج 6 - 5، ذیل سوره برائت،‌ ص 1.
eporsesh.com