با توجه به اینکه ابلیس از فرشتگان مقرب خدا بود و از خود اختیاری نداشت، چگونه از فرمان الهی امتناع ورزید؟

در آیات قرآن کریم و روایت های معصومین علیهم السلام تصریح شده است ابلیس از جنس فرشتگان نبود، بلکه از جنس جن بوده و مانند انسان اختیار داشته است. در حقیقت، جن از آتش آفریده شده است، ولی فرشتگان از نور.1
خداوند در آیه ای از قرآن می فرماید:
إذا قُلْنَا لِلْمَلَائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إلاَّ إِبْلِیسَ کَانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أمْرِ رَبِّهِ... . (کهف: 50)
هنگامی که به فرشتگان گفتیم برای آدم سجده کنید، همگی آنها سجده کردند، جز ابلیس که از طایفه جن بود و از فرمان پروردگارش سرپیچی کرد.
یا در آیه ای دیگر آمده است: (وَ خَلَقَ الجَانَّ مِنْ مَارجٍ مِن نّارٍ؛ جنیان را از شعله های مختلط آتش آفرید.) (الرحمن: 15) خود ابلیس نیز در سرپیچی از دستور خداوند مبنی بر سجده بر آدم این گونه استدلال کرد: (... خَلَقْتَنی مِنْ نّارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِن طِینٍ؛ مرا از آتش و او (آدم) را از گل آفریدی). (اعراف: 12)
جمیل بن درّاج می گوید:
از امام صادق علیه السلام پرسیدم: آیا ابلیس از فرشتگان بود یا مأمور برخی امور آسمان؟ حضرت فرمود: (از فرشتگان نبود و در آسمان نیز مأموریتی نداشت. او از جن بود، ولی همراه فرشتگان بود، به گونه ای که فرشتگان، او را از جنس خودشان می پنداشتند، ولی خداوند می دانست که او از آنها نیست).2
بسیاری از آیات قرآن بر مختار بودن جنیان دلالت دارد. برخی از آنها عبارتند از:
وَ مَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإنْسَ إلَّا لِیَعْبُدُونَ. (ذاریات: 56)
جن و انسان را برای عبادت آفریدیم.
خداوند در سوره جن از زبان جنیان می فرماید:
وَ أَنَّا مِنّا الصّالِحونَ وَ مِنّا دُونَ ذَلِکَ... . (جن: 11)
در میان ما افرادی صالح و غیرصالح هستند.
وَ أَنّا مِنَّا الْمُسْلِمُونَ وَ مِنَّا الْقاسِطُونَ فَمَنْ أَسْلَمَ فَأُولئِکَ تَحَرَّوْا رَشَدًا وَ أمَّا الْقاسِطُونَ فَکَانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَباً. (جن: 14 و 15)
گروهی از ما مسلمان و گروهی ستم کارند. هر کس اسلام را برگزیند، راه راست را برگزیده است، ولی ستم کاران، هیزم دوزخند.
ای پیامبر! به یادآور هنگامی که گروهی از جن را به سوی تو متوجه ساختیم که قرآن را بشنوند. وقتی حضور یافتند، به یکدیگر گفتند: خاموش باشید و بشنوید و هنگامی که پایان یافت، به سوی قوم خود بازگشتند و آنها را بیم دادند (به اسلام دعوت کردند). (احقاف: 29)
با توجه به این آیات، جنیان نیز مانند انسان ها مکلف و موظفند با تکیه بر اختیارشان راه خدا را انتخاب کنند و از هرگونه کفر و فساد دوری جویند.
پی نوشتها:
1. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: (خُلِقَ الملائکةُ مِنْ نورٍ، وَ خُلِق الْجَانُّ مِنْ نّارٍ؛ فرشتگان از نور و جنیان از شعله های آتش آفریده شده اند). کنزالعمال، ح 15156 و 15175.
2. محمد بن سعود عیاشی م. 320 ه، تفسیرالعیاشی، تهران، چاپ خانه علمیه، 1380 ه . ق، ج 1، ص 33، ح 15.
www.irc.ir