آیا بهشت و جهنمی که وعده داده شده، هم اکنون خلق شده است؟ آیا قیامت یا صحرای محشر و حساب‌رسی کره زمین خواهد بود؟

در سوالی که آیا بهشت و جهنم فعلا وجود دارد یا نه، میان دانشمندان اسلامی دو دیدگاه وجود دارد. گروهی معتقدند ه بهشت و جهنم فعلا وجود ندارد، بلکه بعد از آن که نظام این عالم به هم خورد و جهان نظم تازه‌ای به خود گرفت، بهشت و جهنم پدید خواهد آمد.(1) بعضی معتقدند هم اکنون خلق شده است و آیات "اعدت للمتقین" و "هذه جهنم اللتی کنتم بها تکذبون" و "عندها جنه المأوی" و "جیی‌ء بجهنم یومئذ" بر آن دلالت دارد. احادیثی نیز وجود دارد که بهشت و جهنم مخلوق است.
گروه نخستین پاره‌ای دلایل را اساس آیات و روایات استدلال می‌کنند که قیامت روزی است که همه انسان‌ها از اولین تا آخرین در آن جا حضور می‌یابند. لذا قرآن آن روز را روز حشرت یا روز جمع و یا روز تلاقی نامیده است، و آن روز زمانی بر پا می‌شود که همه نظام هست واژگون شده باشند.
شهید مطهری می‌نویسد: "قیامت کبرا مقارن است با یک سلسله انقلاب‌ها و دگرگونی‌های کلی در همه موجودات زمینی و آسمانی که ما سراغ داریم، یعنی کوه‌ها، دریاها، ماه، خورشید، ستارگان، کهکشان‌ها، هنگام قیامت کبرا هیچ چیزی در وضع موجود باقی نمی‌ماند.
به علاوه - در قیامت کبریا اولین و آخرین جمع می‌شوند - و لذا به آن یوم الحشر و یوم الجمع گفته‌اند، و ما می‌بینیم که هنوز نظام جهان برقرار است. شاید میلیون‌ها و بلکه میلیارها سال دیگر نیز برقرار باشد و میلیاردها انسان دیگر بعد از این بیایند".(2)
می‌گویند مسئله مواقف حساب‌رسی و پل صراط و بهشت و جهنم و واقعیاتی هستند که بعد از قیامت یا محشر مطرح می‌گردند و فرع بر آن است. بنابر این نمیتوان گفت که بهشت و جهنم هم اکنون خلق شده‌اند، ولی قیامت بعدا خلق خواهد شد.
گروهی دیگری - که اکثرند - معتقدند که هم اکنون عالمی که همه گونه نعمت‌ها یا اسباب آلام و عذاب در آن جا فراهم باشد و ما از آن به عنوان "بهشت و جهنم" نام می‌بریم، وجود دارد. این گونه نیز برای اثبات ادعای خویش به برخی آیات و روایات تمسک جسته‌اند.
بیان سه نکته را در این جا لازم می‌بینیم:
1 - برخی آیات و روایاتی که دلالت دارد بهشت و جهنم هم اکنون وجود دارد، منظر بهشت و جهنم عالم برز است، نه بهشت و جهنمی که بعد از قیامت کبرا وعده داده شده است.
2 - اگر بهشت و جهنم آفریده شده، ایا از جهت نعمت و نقمت بدون کم و کاست واجد تمام اوصاف و مزایای بهشت و دوزخ قیامت است و همه انواع نعمت‌ها و عذاب‌ها با تمامی کیفیت‌ها و کمیت‌هایش وجود درد، یا به سوی تکامل و تشدی پیش می‌رود؟
با توجه به این که نعمت‌های بهشت و نقمت‌های دوزخ، مجموعه اعمال خوب و بد مردم است، جنت و نار تجسم کارهای روا و ناروایی است که انسان‌ها در دنیا انجام داده‌اند. با در نظر گرفتن این مطلب که عمر دنیا هنوز تمام نشده و اعمال خوب و بد مردم پیوسته جریان دارد، باید گفت بهشت و دوزخ به حد نهایی نرسیده و هر روز بر کم و کیف ان دو افزوده می‌شود. خوبان با اعمال صالحه خود بر نعمت‌های بهشت می‌افزایند و بدان با کارهای زشت خویش عذاب دوزخ را تشدید می‌نمایند. به بیان دیگر: بهشت و دوزخ قیامت حاوی تمام کارهای خوب و بدی است که همه انسان‌ها در طول عمر دنیا انجام داده‌اند.(3)
صدر المتألهین، نیز آفرینش بهشت و جهنم را امری نسبی می‌داند و کمیت و کیفیت آفرینش آن دو را به میزان کمیت انسان‌هایی می‌داند که از آغاز آفرینش پا به جهان گذاشته‌اند و با اعمال خوب یا بد از دنیا رفته‌اند. او می‌گوید:
بدان هر یک از نفوس پاک و سعادتمند در عالم آخرت مملکتی دارد بسیار وسیع و عالمی دارد بزرگتر و گسترده‌تر از آن چه در آسمان‌ها و زمین است و این مملکت پهناور، خارج از ذات و وجود خود او نیست، بلکه تمام مملکتش، مملوک هایش، خدمتگذارانش، بستان و درختانش، حور و غلمانش، همه بر پا و قائم است و او خود حافظ و ایجاد کننده همه آنها است، به اذن باری تعالی و با نیرو و قوه او".(4)
نتیجه: با توجه به این که بهشت و دوزخ تجسم حقیق اعمال خوب و بد انسان است - امر قراردادی - نمی‌توان گفت بهشت و جهنم با تمامی کمیت‌ها و کیفیت‌هایش آفریده شده، بلکه به تعداد انسان‌هایی که از آغاز آفرینش پا به دنیا گذاشته و از آن رحلت کرده‌اند، خلق شده است.
3 - آیا قیامت و حساب رسی روی کره زمین خواهد بود؟ اگر بهشت و جهنم هم اکنون وجود دارد و جای آن نیز همین زمین است، پس چرا نمی‌بینیم؟
مفسران تفسیر نمونه دو گونه پاسخ داده‌اند:
الف) بهشت و دوزخ در باطن و درون این جهانند. ما آسمان و زمین را با چشم خود می‌بینیم، اما عوالمی را که درون این جهان قرار دارند، نمی‌بینیم. اگر دید و درک دیگری داشتیم، می‌توانستیم آن را ببینیم. آیه "کلا لو تعلمون علم الیقین" گواه این حقیقت است.
ب) عالم آخرت و بهشت و دوزخ، چیره بر این عالم است و این جهان درون آن قرار گرفته است، درست همانند جنین که درون عالم دنیا است. اگر می‌بینیم قرآن می‌گوید: وسعت بهشت به اندازه وسعت آسمان‌ها و زمین است، به خاطر آن است که انسان چیزی وسیع‌تر از آسمان و زمین نمی‌شناسد تا مقیاس سنجش قرار داده شود.(5)
بنا به مفاد آیه معراج(6) که محل ملاقات پیامبر اکرم(ص) را با جبرئیل در نوبت دوم بیان می‌کند: "جنه المأوی" یا بهشت در جوار "سدره المنتهی" قرار دارد. از ابن عباس مفسر بزرگ قرآن که معلمات تفسیری خویش را از پیامبراکرم(ص) و امیرالمؤمنین(ع) اخذ کرده، در مورد سدره المنتهی سؤال شد، پاسخ داد:(7) سدره نقطه نهایی تکامل علمی کیهان‌شناسی است. پیش روی دانشمندان فلک شناس تا آنجا ادامه درد و از آن جا به بعد کسی جز ذاتت اقدس الهی آگاهی ندارد".
اگر محل استقرار بهشت و جهنم زمین باشد، به گواهی آیات کثیری، زمین غیر از کره زمین فعلی است، زیرا اولاًّ: پیش از بر پایی قیامت، نظام جهان از زمین گرفته تا آسمان‌ها، سیارات و ستارگان و کهکشان‌ها متلاشی می‌شوند و هم چون ذرات گرد و غباری درخواهند آمد.
ثانیاً: بهشت آن قدر گسترده است که تصور آن برای انسان مقدور نیست. خداوند جهت آشنایی و نزدیک نمودن ذهن آدمی با اصل واقعیت می‌فرماید: "پهنا و گستردگی بهشت به وسعت همه آسمان‌ها و زمین است".(8)
منظور از آسمان‌ها، همه کرات و سیارات و ستارگان و کهکشان‌های شناخته شده و ناشناخته است که برخی از آن‌ها میلیاردها سال نوری با زمین فاصله دارند و این همه گستردگی فقط مربوط به آسمان اول است، چون از آیات قیامت بر می‌آید که هیچ یک از این آسمان‌ها به دیگری راه ندارند و تنها در روز رستاخیز گشوده و مفتوح می‌گردند".(9)
پی نوشت‌ها:
1 - زین العابدین قربانی، به سوی جهان ابدی، ص 379.
2 - زندگی جاوید یا حیا اخروی، ص 21.
3 - محمد تقی فلسفی، معاد از نظر روح و جسم، ج 3، ص 255.
4 - اسفار ج 4، ص 142، به نقل از همان، ص 251.
5 - تفسیر نمونه، ج 3، ص 95.
6 - و لقد راه نزلة "اخری عند سدرة المنتهی، عندها جنّة المأوی سوره نجم، آیات 13 و 14 و 15.
7 - جلال الدین سیوطی، الدر المنثور، ج 7، ص 572.
8 - آل عمران (3)، آیه 133.
9 - بی آزار شیرازی، گذشته و آینده جهان، چاپ و انتشارات بعثت.
www.eporsesh.com