بر اساس آنچه از آیات قرآنی استنتاج می‌شود حیوانات نیز مانند همه موجودات و همه ذرّات وجود، به سوی معاد در حرکت بوده و همگام با همه نظام وجود و به عنوان قطعه‌ای از نظام هستی، در سیر و حرکت‌اند و حرکت و سیر آنها هم به آن جایی که همه حرکت‌ها منتهی خواهد شد، منتهی می‌گردد.
حیوانات هم مانند هر موجود دیگری، دارای جهاز خاص وجودی بوده و دارای مسیرها و طریق‌های مختلف و متنوع و در عین حال حساب شده و منظم می‌باشند و آنها نیز مانند هر موجود دیگری، طبق راه و مسیری که در پیش دارند وو در پیش می‌گیرند به نقطه‌ای که همه وجود به سوی آن در حرکت است یعنی به سوی مبدأ متعال و روز معاد و قیامت در حرکت‌اند و در آن روز، به نتیجه حرکت خود و مسیر و راهی که در پیش دارند، خواهند رسید.
در قرآن کریم بعضی از آیات وجود دارد که با صراحت به سیر و حرکت حیوانات و همه جنبنده‌ها و پرنده‌ها به سوی معاد و قیامت اشاره می‌کند:
(وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ وَلَا طَائِرٍ یَطِیرُ بِجَنَاحَیْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثَالُکُمْ مَا فَرَّطْنَا فِی الْکِتَابِ مِنْ شَیْ‌ءٍ ثُمَّ إِلَی رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ)(1) (نیست هیچ جنبنده‌ای در زمین و نیست هیچ پرنده‌ای که با دو بال خود پرواز می‌کند، مگر اینکه همه آنها مانند شما انسان‌ها، امت‌ها و هستند و ما در کتاب تکوین، چیزی را بی‌حساب به وجود نیاورده‌ایم. و سپس همه این جنبنده‌ها و پرنده‌ها، به سوی پروردگارشان محشور می‌شوند).
این آیه با صراحت کامل، همه جنبنده‌ها و پرنده‌ها را- که شامل تمامی اصناف، انواع و طبقات حیوانات می‌گردد- حساب شده و دارای اجتماعات و مقررات و نظم خاص حاکم در اجتماعات آنها و نیز شعور و اراده و همچنین حرکت و سیر به سوی معاد و به سوی مبدأ متعال می‌داند و با وجود صراحت خاص این آیه در حشر همه حیوانات- که از جمله (ثُمَّ إِلَی رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ) بر می‌آید- هیچ گونه شبهه و تردیدی، در اصل حرکت حیوان به سوی معاد باقی نمی‌ماند. قرآن همچنین می‌فرماید: (وَ اذا الوُحُوشُ حُشِرَت)(2)
گرچه این آیه دلالت خاصی دارد و دلالت بر حشر وحوش می‌کند اما برای متدبر این حقیقت را می‌رساند که غیر وحوش نیز محشور خواهند بود.
بنابراین وقتی می‌گوییم همه موجودات، بدون استثنا- به مقتضای آیات قرآنی- به سوی مبدأ متعال و به سوی معاد، برگشت نموده و حرکت می‌کنند و به مبدأ متعال می‌رسند و نتیجه حرکت خود را می‌بینند نباید از این جملات معنای ناصحیح برداشت نمود و چنین فکر کرد که در روز قیامت، رسیدن موجودات به مبدأ متعال به یک معنی بوده و رسیدن موجودات به او معنای واحدی دارد بلکه باید توجه داشت که رسیدن به مبدأ متعال در خصوص هر موجودی، به معنای خاصی است مثلا رسیدن انسان به مبدأ متعال، با رسیدن موجودات دیگر به او فرق دارد.
همچنین رسیدن هر موجودی، غیر از رسیدن موجود دیگر است و نیز نتیجه حرکت و راه و روش هر کدام از موجودات که در معاد ظاهر می‌گردد- نتیجه مخصوصی بوده و غیر از نتیجه حرکت و راه و روش موجود دیگری است.
اگر به شما گفته شود: که در فصل بهار، همه خاک‌ها به حرکت در می‌آیند و نتایج حرکت‌ها درفصل تابستان ظاهر می‌گردد، آیا شما از این جمله، چنین می‌فهمید که همه حرکت‌ها نتیجه واحدی خواهد داد و نتیجه‌ها یک نسق و یک نتیجه است؟ و اگر گفته شود: دانه‌ها در این فصل، حرکت آغاز می‌کنند و نتیجه‌ها در فصل تابستان به ظهور می‌رسد، آیا شما این چنین برداشت می‌کنید که نتیجه‌ها در تابستان همه یکی خواهد بود؟
و اگر گفته شود: همه نطفه‌ها در رحم‌ها، حرکت‌های خود را شروع می‌کنند و بعد از مدتی نتیجه‌ها ظاهر می‌شود، آیا شما این تصور را می‌کنید که نتیجه‌ها یکی خواهد بود؟ اگر گفته شود: همه موجودات، به سوی نقطه‌ای که (معاد) نامیده می‌شود حرکت می‌کنند و همه در آن روز، نتایج حرکت‌ها را خواهند یافت و همه به مبدأ متعال خواهند رسید، آیا این چنین خواهید فهمید که نتیجه‌ها یکی بوده و همه، به یک نحو به معنای واحد به او خواهند رسید؟
خیلی‌ها هستند که متأسفانه وقتی چنین می‌شنوند، آن چنان فکر می‌کنند و سپس با تعجب می‌پرسند: آیا همه موجودات، مانند انسان به او می‌رسند و همه موجودات مانند انسان، نتیجه و جزای اعمال‌شان را می‌بینند
و به بهشت و جهنم می‌روند و آیا همه؟(3)
پی‌نوشت
(1) الانعام (6)، آیه 38.
(2) تکویر (81)، آیه 5.
(3) برای اطلاعات بیشتر ر. ک: شجاعی، محمد، معاد یا بازگشت به سوی خدا، ج 1، صص 53- 69.
