شیعه بر این باور است که اصول اعتقادات، تقلید ناپذیر است و باید با برهان و استدلال آنها را باور داشت.مساله معاد نیز از جمله همان اصولی است که اعتقاد به اصل وقوع آن باید مبتنی بر عقل و برهان باشد اما از آنجا که عقل به سایر جزئیات مربوط به معاد (مثل کیفیت مرگ، برزخ، حشر، صراط، بهشت و دوزخ و مانند آن) دسترسی ندارد این امور را باید از ادله نقلی یعنی قرآن و روایات استنباط کرد. و البته بدیهی است که آنچه از طریق ادله نقلی اثبات می‌شود، به هیچ وجه در تعارض با عقل نخواهد بود بلکه ممکن است صرفا فراتر از درک و فهم و عقل باشد.
یکی از جزئیات مربوط به معاد، مساله حشر حیوانات است. در این باره بیشتر مفسران و متکلمان بر این باورند که حیوانات نیز همانند انسانها حشر دارند و به آیات و روایاتی استناد کرده اند؛آیاتی چون آیه38 سوره انعام وآیه5 سوره تکویر .اما در پاسخ به این اشکال که حیوانات از عقل و شعور بی بهرهاند، در نتیجه حشر و عقاب آنها با عدل الهی سازگار نیست، باید گفت که:
زندگی بسیاری از حیوانات، آمیخته با نظام جالب و شگفت انگیزی است که روشنگر سطحی از فهم و شعور آنهاست. کیست که درباره مورچگان و زنبور عسل و تمدن عجیب آنها و نظام شگفت انگیز لانه و کندو سخنانی نشنیده باشد و بر درک و شعور تحسین آمیز آنها آفرین نگفته باشد، هیچ مانعی وجود ندارد که این اعمال همانطور که ظواهرشان نشان می‌دهد ناشی از عقل و درک باشد .داستان فرار کردن مورچگان از برابر لشکر سلیمان و داستان هدهد و جریان حضرت سلیمان، موید همین مطلب است. بسیار می‌شود که حیوانات بدون تجربه قبلی در برابر حوادث پیش بینی نشده، دست به ابتکار میزنند و برای شکار یا نجات از دشمن حیلهها و ترفندهایی به کار میبرند که انسانها را به شگفت وا میدارند.
شاهد دیگر بر این مطلب این است که امروزه بسیاری از حیوانات را برای مقاصد قابل توجهی تربیت می‌کنند. روشن است که همه اینها را نمیتوان ناشی از غریزه دانست زیرا غریزه معمولا سرچشمه کارهای یکنواخت می گردد یعنی اعمالی که در شرایط خاصی قابل پیش بینی نبوده، بعنوان عکس العمل انجام میگیرد یا اعمالی که حیوان تحت تربیت انجام می‌دهد به فهم و شعور شبیهتر است تا به غریزه به همین جهت است که خداوند در قرآن مردم را به شناخت حیوانات و تفکر درباره خلقت و اعمالشان ترغیب می‌کند: ( و فی خلقکم و ما یبث من دابة آیات لقوم یوقنون[1]).
به فرموده علامه طباطبایی حیوانات در شوون مختلف زندگی خود آرا و عقایدی دارند که اعمال خود را بر آنها مبتنی میسازند و این آرا مبتنی بر این است که آنها بعضی از امور را حسن و عدل و امور دیگر را قبیح و ظلم می‌دانند. و این امر را دقیقا در خارج می‌توان مشاهده کرد. چرا که با دقت نظر متوجه میشویم که بین حیوانات از جهت رام و غیر رام بودن و عطوفت و قسوت و مانند آن تفاوت است. در نتیجه می‌توان گفت حیوانات به دلیل این اندازه فهم و شعوری که دارند محشور خواهند شد اما باید توجه داشت که داوری بین حیوانات بر اساس همین اندازه فهم و شعور خواهد بود نه فراتر از آن.
در پایان ذکر این نکته ضروری است که تکلیف، مراحلی دارد و هر مرحله، ادراک و عقلی متناسب خود میخواهد. تکالیف فراوانی که در قوانین اسلامی برای یک انسان وجود دارد بقدری است که بدون داشتن یک سطح عالی از عقل و درک، انجام آنها ممکن نیست و هرگز نمیتوان چنین تکالیفی را برای حیوانات پذیرفت اما مرحله ساده و پایین تری از تکلیف تصور می‌شود که مختصر فهم و شعور برای آن کافی است و نمیتوان چنین فهم و چنان تکالیفی را بطور کلی برای حیوانات انکار کرد.وضعیت نباتات نیز با این توضیحات مشخص گشت.
برای مطالعه بیشتر در این باره، پیشنهاد میکنیم به دو منبع ذیل مراجعه کنید:
تفسیر نمونه، ج 5، صص 224 – 227 ذیل آیه 38 سوره انعام
تفسیر المیزان، ج 7، صص 74 – 79 ذیل آیه 38 سوره انعام
پی نوشت:
[1] سوره جاثیه،آیه 4
www.shamimm.ir
