یکی از نام‌ها و لقب‌های حضرت مهدی (علیه السلام) لقب ( صاحب الزمان ) است. این نام اشاره به یکی از مقام های آن حضرت در دین و شریعت و جایگاه خاص آن وجود شریف دارد. در این مقال به طور اختصار این نام و مفهوم آن را از دو دیدگاه بررسی می کنیم.
یک. از نظر کلام اسلامی در مذهب شیعه اثنی عشری:
دانشمندان علم کلام عقیده دارند خداوند در هر زمان، ولایت، رهبری و هدایت جامعه به سوی شریعت و سعادت را بر عهده انسان‌های برتر و کامل در آن زمان گذاشته است. این انسان‌ها از هر گونه خطا و اشتباه محفوظ و مصون می باشند. آنان در مقام ولایت و امامت، از ناحیه خداوند، انسان‌ها و جوامع زمان خویش را مدیریت می کنند. اگر ( صاحب الزمان ) در معنای کلامی صاحب و دارای اختیار برای مدیریت و تدبیر امور جامعه اسلامی معنا شود، این مقام مخصوص پیامبر و امامان معصوم (علیهه السلام) پس از آن حضرت خواهد بود و پس از یازدهمین امام، این مقام مخصوص حضرت مهدی (علیه السلام) خواهد بود و این همان ولایت تشریعی و مقام امامت در هر زمان است که در مذهب شیعه اثبات شده است. این معنا در نام‌های ولی عصر، امام عصر، امام زمان، صاحب الامر نیز اراده شده است.
دو. از نظر فلسفه و عرفان شیعه:
در عرفان شیعه که برگرفته از معارف اهل بیت (علیهم السلام) است خداوند دارای ولایت کلی بر عالم وجود و آفرینش است، یعنی، هر گونه هدایت به سوی تکامل وجودی با اراده الهی انجام می شود و این اراده از راه انتقال و افاضه تنزیلی (مقوله به تشکیک) و درجه به درجه اعمال می گردد. و انسان کامل در هر زمان، واسطه فیض برای رساندن نعمت های مادی و معنوی به دیگر موجودات است. از نظر تکامل وجودی و دریافت فیض الهی، پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در رتبه پس از خداوند قرار دارد و پس از ایشان امامان معصوم (علیهم السلام) نسبت به زمان خویش اعمال هدایت تشریعی و تکوینی دارند. مقام هدایت باطنی موجودات از نظر تشریعی و تکوینی را ولایت تشریعی و تکوینی می نامند و یکی از معانی "صاحب" دارای اختیار و ولایت و قدرت تصرف معنوی است.
بر اساس این که ( صاحب الزمان ) به معنای دارای اختیار و قدرت تعرف و هدایت در عصر و زمان خویش بر موجودات باشد، این ولایت باطنی شامل تشریع و تکوین می شود، یعنی، حرکت تکاملی موجودات از بعد معنوی و مادی توسط اراده امام است که به اذن خدا انجام می شود و مراد از تکوین بعد مادی موجودات و امور مربوط به ماده است و از آنجا که زمان عبارت از حرکت ماده و مقدار حرکت ماده است، لذا این بعد مادی موجودات نیز مانند سایر ابعاد آنها، تحت تصرف و اراده امام و واسطه فیض الهی خواهد بود. پس به این معنا امام دارای قدرت تصرف بر ابعاد موجودات (از جمله بعد زمان) می باشد و معنای صاحب الزمان روشن می گردد. البته این هدایت و ولایت، بر اساس نظم بسیار دقیق در نظام آفرینش صورت می گیرد.
گفتنی است وقتی سخن از ولایت تکوینی و قدرت تصرف امام بر موجودات می شود منظور این نیست که یک انسان به عنوان انسان و از بعد مادی می تواند در زمان تغییر کونی ایجاد کند تا این اشکال یش آید که (این دور منطقی و باطل است) و انسان ماده و تحت قوانین ماده، نمی تواند از تحت قوانین ماده خارج شود و بر زمان (که خود مادی است) تصرف و تغییر ایجاد کند!؟ بلکه مراد تصرف انسان از نظر معنوی و ماوراء الطبیعه بر ماده و طبیعت است؛ زیرا انسان دارای دو بعد مادی و معنوی (غیر مادی) است و بعد غیر مادی حاکم بر بعد مادی ایشان است. پس می تواند قدرت تصرف بر ماده را دارا باشد. در فلسفه عقلی اثبات شده که ماورای طبیعت، حاکم بر طبیعت است. پس معنای صاحب الزمان برای حضرت مهدی (علیه السلام) یعنی ایشان دارای قدرت هدایت باطنی و ولایت تشریعی و تکوینی است.
نتیجه آن که نام صاحب الزمان، صاحب الامر، ولی عصر، امام زمان، امام عصر در دیدگاه کلام و عرفان شیعی، معنای خاص خود را دارد. در علم کلام شیعی به معنای صاحب اختیار در تدبیر و رهبری جامعه اسلامی و بیان و حفظ شریعت است.
و در عرفان به معنا کسی که دارای اختیار و قدرت معنوی برای دریافت فیض و رساندن فیض به موجودات است؛ اعم از آن که این فیض و رحمت، نعمتی تشریعی برای هدایت و تکامل معنوی باشد یا نعمتی تکوینی برای هدایت تکوینی و حرکت به سوی کمال مادی.
(ر.ک: عصاره خلقت، آیت الله جوادی آملی؛ هدایت در قرآن، آیت الله جوادی آملی).
