چرا امام صادق (ع) فرمودند: در هنگام ظهور، معتقدان به امام زمان (عج) از حضرت روی برمی‌گردانند؟

در رابطه با حدیث مورد سؤال، پرداختن به چند مطلب ضروری است:
1. منابع و مأخذ حدیث:
این حدیث به نقل از امام صادق علیه السّلام در کتاب‌هایی نظیر: الغیبة نعمانی[1]، بحارالانوار[2]، معجم احادیث الامام المهدی[3]، میزان الحکمه[4] و ... ذکر شده است.
2. متن حدیث:
(اذا خرج القائم خرج من هذا الامر من کان یری انه من اهله و دخل فیه شبه عبدة الشمس و القمر).
3. ترجمه حدیث:
هنگامی که حضرت مهدی علیه السّلام ظهور نماید، عده‌ای که خود را اهل این امر (یعنی از جمع یاران و اعوان حضرت) می‌پندارند، از آن خارج گردیده و کسانی که همانند خورشید‌پرستان و ماه‌پرستان به نظر می‌رسند، داخل در این امر خواهند شد!
4. پیام و مفاد حدیث:
این کلام امام صادق علیه السّلام پیامی است از سوی آن حضرت که به طور خاص، برای شیعیان دورة آخرالزمان صادر شده است و دو نکته اساسی را تذکر می‌فرماید:
نکته اول: این روایت هشداری است به شیعیان که مبادا ادعای تشیع شما، ظاهری و صوری باشد و این پندار غلط را در شما پدید آورد که از سر غرور و جهل، خود را در جرگه اعوان و لشکریان حضرت قائم علیه السّلام در هنگام ظهور، قلمداد کنید بدون این که به لوازم شیعه بودن و ولایت حضرت، پای‌بند باشید.
اهمیت و دلیل این هشدار را با توجه به روایات مربوط به این موضوع، به خوبی می‌توان دریافت. زیرا موضوع شیعه بودن، از منظر ائمه علیهم السّلام معنا و اقتضائات خاص خود را دارد. و حداقل آن این است که شخص شیعی می‌باید معرفت و اعتقاد به امام زمان علیه السّلام را، در پیمودن راه و اهداف او، عملاً ثابت نماید و در عرصه‌های سخت ابتلا و امتحان، سربلند بیرون آید تا بتواند رابطه و پیوند معنوی میان خود و مراد و مقتدای خود پدید آورد چون شیعه بودن در این نگاه صرف عنوان نمی‌باشد بلکه در تعهد عملی و ثبات قدم افراد نهفته است.
در حدیث دیگر ابی‌بصیر که از خواص اصحاب امام صادق علیه السّلام می‌باشد روایت می‌کند که حضرت صادق علیه السّلام فرمود: (مع القائم من العرب شیء یسیر؛ یعنی از مردم عرب افراد اندکی در رکاب مهدی قرار دارند.)
از حضرت پرسیده شد که آن طور که ما توصیف این قضیه را شنیده‌ایم، تعداد آنان زیاد‌اند؟ امام علیه السّلام در توضیح کلام خود با اشاره به سنت الهی مبنی بر ضرورت امتحان مردم، فرمود: (لابد للناس من ان یمحصّوا و یمیزوا و یغربلوا و سیخرج من الغربال خلق کثیر[5]؛ یعنی مردم ناگزیراند از این که باید مورد آزمایش قرار گیرند و درکوران امتحان و دشواری‌ها، خالص گردند، تا صف پاکان از ناپاکان جدا و متمایز شود و تک‌تک آنان مورد غربال قرار گیرند.)
در این روایت حضرت ذهنیت ظاهرنگر سؤال‌کننده را مورد تخطئه قرار می‌دهد به این که یاران حضرت مهدی علیه السّلام را نباید با نگاه بدوی و سطحی برشمرد بلکه بعد از گذر از کانال امتحان، قلت و کثرت مدعیان یاوری مهدی علیه السّلام را از اقوام مختلف، باید برآورد نمود.
حدیث مورد پرسش نیز در این راستا قابل تفسیر و تبیین است زیرا اگر چه جمع کثیری که از نظر آماری، تعداد آنان نمود چشمگیری دارد و در ظاهر شیعه‌زاده و در گروه هواداران اهل بیت‌ علیهم السّلام می‌باشند، اما در ادامه راه‌، گام‌های بسیاری از آنان می‌لرزند و از ملازمت و همراهی امام زمان علیه السّلام باز می‌مانند و سرنوشت آنان دستخوش تغییر و تحول می‌گردد زیرا حرکت در این مسیر با امتحانات سخت و شکننده همراه است و ثبات قدم لازم دارد.
به همین‌خاطر امیرمؤمنان علی علیه السّلام می‌فرماید: (انّ امرنا صعب مستصعب لایحتمله الاملک مقرب او نبی‌مرسل اوعبد مؤمن امتحن الله قلبه للایمان[6]؛ یعنی پذیرش امر ولایت ما، هم بسیار سخت و دشوار است و هم سختی آفرین و مشکل‌زا است و چنین امر خطیری را غیر از گروه فرشتگان مقرب و پیامبران مرسل و از میان افراد عادی، فقط کسانی توان تحمل آن را دارند که خداوند صداقت ایمان و ثبات قدم آنان را، آزموده باشد.)
نکته دوم: که حضرت صادق علیه السّلام در این جمله متذکر می‌شود این است که مبادا در آخرالزمان کسانی که عنوان شیعه بودن را یدک می‌کشند، انقلاب و بارگاه حضرت مهدی علیه السّلام را به نفع خود مصادره کنند. زیرا معیار ورود و خروج کسی در آستان حضرت، هرگز صرف عنوان نخواهد بود. و لذا چه بسا کسانی که به حسب معمول در جمع نامسلمانان، قرار دارند، در آستانه قیام امام زمان علیه السّلام متحول شوند و برای نصرت دین خدا، دعوت حضرت را لبیک گویند و با ملحق شدن به سپاه حضرت، مفتخر به حضور امام زمان علیه السّلام شوند. در حالی که برخلاف انتظار عده به ظاهر شیعه از چنین سعادتی محروم و از فهرست یاران و دوستان حضرت، خارج گردند. زیرا خداوند با کسی عقد اخوت و قرابت نبسته است.
نتیجه: این که حدیث مورد سؤال ناظر به وضعیت ناپایدار برخی از شیعیان در آخرالزمان است آنانی که در عصر غیبت کبری به سر می‌برند و زمان ظهور را درک می‌کنند. به همین جهت نعمانی متوفای (380 ه.ق) در کتاب الغیبة خود که از مصادر اصلی نقل این حدیث می‌باشد آن را در باب 21 این کتاب تحت عنوان (ماجاء فی ذکر احوال الشیعه عند خروج القائم و قبله و بعده؛ یعنی آنچه درباره احوال شیعیان در هنگامه قیام حضرت مهدی علیه السّلام و قبل و بعد از آن وارد شده است، ذکر نموده است.)

منابع برای مطالعه بیشتر:
1. بحارالانوار، ج 52، باب 27.
2. معجم احادیث الامام المهدی، علی کورانی، ج 3.

پی‌نوشت‌ها:
[1]. الغیبة، محمد بن ابراهیم النعمانی، ص 332، باب 21،‌حدیث 1، تحقیق فارس حسّون کریم، ‌قطع وزیری، چاپ اول، (1422ه.ق)، انتشارات انوارالهدی، قم.
[2]. بحارالانوار، علامه مجلسی، ج 52، ص 394، باب 27، حدیث 137، دارالاحیا التراث العربی، بیروت.
[3]. معجم احادیث الامام المهدی، شیخ علی کورانی و جمعی از محققین، ج 3، ص 501، شماره1073، چاپ 1411ه ، مؤسسة معارف اسلامی.
[4]. میزان الحکمه، محمدی ری‌شهری، ج 1، ص 186، شماره 1236، چاپ دارالحدیث (5 جلدی) (1416 ه.ق).
[5]. بحار الانوار، ج 52، ص 348، باب 27، حدیث 98.
[6]. الخرائج و الجرائح، قطب‌الدین راوندی، ج 2، ص 794، چاپ مؤسسة امام المهدی، قم،‌بی‌تا.