چرا رسول گرامی اسلام در آخرین دقایق قصد نوشتن وصیت خود برای جانشینی داشتند اگر این کار مفید بود چرا قبل از آن انجام نشده بود؟

مقدمه: الف) چنانکه روشن است کسی که وصیت می کند اگر وصیت خود را در ملاء عام و در بین مردم بگوید از نظر اعتبار بیشتر از نوشته ای است که خصوصی و در جمع اهل خانواده یا چند نفر غیر از خانواده بنویسد؛ چون مخفی کردن و تحریف و تغییر نوشته آسان تر از گفته ای است که در انظار عمومی به اطلاع همه رسیده باشد.
ب) وصیّت نمودن پیامبر در مورد خلافت امیرالمؤمنین از مسائل روشن و بدیهی مسلم است و بزرگان شیعه و سنی معتبر آن را در منابع و به اسناد مختلف نقل کرده اند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از اوایل بعثت تا آخرین روزهای عمر در مکان و زمان های متفاوت، علی ابن ابی طالب علیه السلام را به عنوان جانشین و امام بعد از خود معرفی و سفارش نموده است.
ج) کاری که پیامبر در روزهای آخر حیات می خواست انجام بدهد؛ تاکیدی بود برای اتمام حجت وکسی که مخالفت کرد و جنجال به راه انداخت و مانع شد؛ او ماهیت و قصد خود را آشکار ساخت که هدف و برنامه ای برای بعد از پیامبر داشتند؛ فایده دستور پیامبر به آوردن کاغذ و قلم دراینجا با مخالفت و ممانعت او روشن شد چون خود او از جمله کسانی بود که در کودتای سقیفه شرکت داشت و از عناصر اصلی بود؛
اینک به چند نمونه از کلام اهل سنت در خصوص وصیتهای پیامبر درباره جانشینی اشاره می گردد:
1. حدیث (الإنذار فی یوم الدار): ابن جریر طبری در تاریخ خود از ابن عباس می نویسد که علی ابن ابی طالب گفت: وقتی این آیه بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نازل شد که (وانذر عشیرتک الأقربین)[1] پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مرا خواند وگفت: حدود چهل نفر از خویشاوندان مرا برای خوردن طعام دعوت کن، و من چنین کردم و حمزه و عباس و ابولهب و... را دعوت کردم. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در میان این جمع دستور الهی را که جبرئیل برآن حضرت آورده بود، اجرا نمود و به ایشان گفت: ای فرزندان عبدالمطلب، خداوند مرا فرموده، شما را به سوی او دعوت کنم، و رسالت خویش را از خویشان خود آغاز نمایم، پس هر کس از شما بر این امر مرا یاری کند، برادر و وصی و جانشین من در میان شماست هیچ کس از ایشان به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پاسخی نداد و از ترس به او پشت کردند. در این حال من که جوان ترین آنها بودم گفتم: من ای نبی خدا تو را در انجام رسالت یاری می کنم، پس مرا گرفت و گفت: (ان هذا اخی و وصیی وخلیفتی فیکم، فاسمعوا له وأطیعوا، قال علی بن ابی طالب: فقام القوم یضحکون ویقولون لأبی طالب: قد أمرک أن تسمع لابنک وتطیع)[2] یعنی این برادر و جانشین من است در میان شما پس سخنان او را بشنوید و او را اطاعت کنید، وگفت: علی ابن ابی طالب پس همه ایستادند و در حالیکه می خندیدند، به ابی طالب می گفتند: تو را امر کرد که سخنان پسرت را گوش کنی و اطاعت کنی).
هیثمی در مجمع الزوائد می آورد، عن عبد الله بن مسعود، قال: (استتبعنی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم لیلة الجن فانطلقت معه حتی بلغنا أعلی مکة فخطّ لی خطاً (و ساق الحدیث الی ان قال) قال: ای النبی صلی الله علیه و آله و سلم انی وعدت أن یومن بی الجن والإنس، فاما الأنس فقد آمنت بی، واما الجن فقد رأیت، قال: وما أظن أجلی إلا قد اقترب، قلت: یا رسول الله الا تستخلف أبابکر؟ فأعرض عنی فرأیت أنه لم یوافقه، فقلت: یا رسول الله ألا تستخلف عمر؟ فأعرض عنی فرأیت أنه لم یوافقه، فقلت یا رسول الله ألا تستخلف علیاً؟ قال: ذاک والذی لا اله الا هو إن بایعتموه وأطعتموه أدخلکم الجنة اکتعین. قال رواه الطبرانی)[3] یعنی عبد الله بن مسعود می گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مرا دعوت کرد تا به دنبال او بروم... پس من به دنبال او روان شدم تا این که به مرتفع ترین مکان رسیدم، پس برای من نوشته ای را مرقوم فرمود. تا اینجا که می گوید، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: همانا به من وعده داده شده که تمام جن و انس به من ایمان آوردند، پس انسان ها به من ایمان آوردند امّا جن همانا ریاکارانه عمل کرد وگمان می کنم آشکارتر از این باشد مگر این که وعدة داده شده نزدیک است. گفتم: ای رسول خدا آیا جانشین خود را ابابکر برمی گزینی؟ پس از من روی گرداند که فهمیدم با این امر موافق نمی باشد. (و مرگ من فرا رسیده باشد) گفتم: ای رسول خدا آیا جانشین خود را عمر انتخاب می کنی؟ پس از من روی گرداند که فهمیدم با این امر موافق نمی باشد. من گفتم: ای رسول خدا آیا جانشین خود را علی برمی گزینی؟ فرمود اوست و قسم به آن کسی که جز او خدایی نیست و اگر با او بیعت نمایید و اطاعتش کنید، همگی شما را به بهشت داخل می کند.
3. احمد بن حنبل در مسند خود از جابر بن سمره به سند خویش چنین نقل می کند: (قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم : لا یزال الدین قائماً حتی یکون اثنا عشر خلیفة من قریش)[4] یعنی پیوسته دین پایدار است تا اینکه دوازده خلیفه از قریش بیایند. که این روایت سندی محکم و قوی است بر حقانیت مذهب شیعة اثنی عشری که اولین ایشان علی ابن ابی طالب وآخرین آنها مهدی است. ودلیل بر بطلان دیگر مذاهب، زیرا این روایت برآنچه که اهل عامه به آن معتقد است در خلفای راشدین چهارگانه یا پنج گانه به انضمام حسن بن علی علیه السلام ، قابل انطباق نیست، چرا که آنها تعدادشان کمتر است یا خلافت غیر از این ها از بنی امیه یا بنی العباس هم با این روایت سازگاری ندارد، چرا که آنها تعدادشان بیشتر است و همینطور مذاهب دیگر مثل اسماعیلیه، فطحیه و زیدیه.
هیثمی در مجمع الزوائد خود از سلمان روایت می کند که سلمان گفت: (یا رسول الله إن لکل نبی وصیا فمن وصیک؟ فسکت عنی فلما کان بعد رأنی فقال: یا سلمان فأسرعت الیه، وقلت لبیک، قال: تعلم من وصی موسی؟ قلت: نعم، یوشع بن نون، قال: لم؟ قلت: لانه کان اعلمهم یومئذ (قال) فان وصی وموضع سری وخیر من أترک بعدی وینجز عدتی ویقضی دینی علی بن ابی طالب[5] (قال) رواه الطبرانی).
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در جواب سلمان که پرسید: (همة پیامبران وصی داشتند پس چه کسی وصی شما می باشد؟) پاسخ داد: آیا وصی موسی را می شناسی؟ گفتم: بله، یوشع بن نون است. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: برای چه او وصی موسی بود؟ گفتم: برای اینکه او اعلم ایشان در این هنگام بود. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: پس همانا من وصی و موضع اسرار من و بهترین کسی که بعد از من باقی می ماند و خواسته های مرا برآورده می کند و دین مرا برپا می دارد، علی ابن ابی طالب است، هیثمی می گوید: این روایت را طبرانی هم نقل کرده است.
4. حدیث منزلت: این روایت متواتراً نقل شده است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم زمانی که به قصد غزوات مدینه و مرکز حکومتی مسلمین را ترک می فرمود، علی علیه السلام را به عنوان جانشین در مدینه قرار می دادند. در این خصوص صحیح بخاری در کتاب بدء الخلق در باب غزوة تبوک به سند خود از مصعب بن سعد روایت می کند: (أن رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم خرج الی تبوک واستخلف علیاً علیه السلام فقال: أتخلفنی فی الصبیان والنساء؟ قال: الا ترضی ان تکون منی بمنزلة هارون من موسی إلا أنه لا نبی بعدی)[6] ترجمه: همانا پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم خارج شد از مدینه برای شرکت در غزوة تبوک و علی علیه السلام را به عنوان جانشین تعیین نمود، پس فرمود: آیا جانشین من در مدینه برای بچه ها و زنان می شوی؟ آیا رضایت می دهی که تو برای من به منزله هارون برای موسی علیه السلام باشی که هنگام خروج موسی، برادرش هارون جانشین وی بود. با این تفاوت که بعد از موسی پیامبران دیگر می امدند ولی بعد از من پیامبری نخواهد آمد و تو وصی آخرین پیامبر هستی؟
5. صحیح ترمذی هم این روایت را به دو طریق نقل می کند، یکی از طریق سعید بن المسیب عن سعد أبی وقاص و دیگری از جابر بن عبدالله که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به علی علیه السلام فرمود: (أنت منی بمنزلة هارون من موسی الا لا نبی بعدی).[7]
6. حدیث ثقلین: این حدیث از قویترین ادله بر جانشینی علی ابن ابی طالب علیه السلام است، و در تواتر آن بین علمای شیعه و علمای اهل سنت اجماع وجود دارد. صحیح مسلم در کتاب فضائل الصحابه در باب فضائل علی ابن ابی طالب علیه السلام به سند خود از یزید بن حیان روایت می کند، که من و حصین بن سبره و عمر بن مسلم نزد زید بن ارقم رفتیم پس حصین به او گفت: همانا ای زید تو پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را بسیار دیده ای و حدیثش را شنیده ای و در غزوات همراه او شرکت داشتی و پشت سر او نماز خواندی، برای ما بگو که از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم چه شنیدی؟ پس زید گفت: روزی که از مکه برمی گشتیم در محلی به نام خم بین مکه و مدینه در حالی که خطبه می خواند وحمد وثنا بر خداوند می نمود و موعظه می کرد، گفت: (الا ایها الناس، فانما انا بشر یوشک آن یاتی رسول ربی فاجیب وانی تارک فیکم الثقلین، أولهما کتاب الله فیه الهدی والنور، فخذوا بکتاب الله واستمسکوا به، فحث علی کتاب الله ورغب فیه؛ ثم قال: واهل بیتی أذکرکم الله فی اهل بیتی، اذکرکم الله فی اهل بیتی، اذکرکم الله فی اهل بیتی فقال له حصین: ومن أهل بیته یازید؟ الیس نساؤه من اهل بیته؟ قال: نساؤه من اهل بیته ولکن اهل بیته منحرم الصدقة بعده، قال: ومن هم؟ قال: وهم آل علی وآل عقیل وآل جعفر وآل عباس، قال: کل هؤلاء حرم الصدقة؟ قال نعم).[8] ترجمه: (ای مردم آگاه باشید، بدرستیکه من انسانی هستم که گمان می رود که مرگم نزدیک باشد پس باید فرستادة پروردگار را اجابت کرد و همانا من در میان شما دو شیء گرانبها باقی می گذارم، اول از آن دو کتاب خداست که در آن هدایت و نور می باشد، پس بگیرید کتاب خدا را و به آن تمسک جویید؛ زید می گوید: پس پیامبر (ص) برانگیخت (مردم را) به سوی کتاب خدا و آنها را به سوی آن دعوت نمود؛ سپس فرمود: ودیگری اهل بیت من است که تذکر می دهم و یادآوری می کنم خدا را به شما در مورد اهل بیت خود، (این جمله را سه مرتبه تکرار فرمود). پس حصین از زید پرسید: اهل بیت پیامبر (ص) چه کسانی هستند؟ آیا زنان پیامبر هم از اهل بیت او محسوب می شوند؟ گفت: زنان او از اهل بیت او محسوب می شوند، اما اهل بیت او کسانی هستند که بعد از او صدقه بر آنان حرام می باشد. حصین پرسید: ایشان چه کسانی هستند؟ زید گفت: آنان آل علی علیه السلام وآل عقیل وآل جعفر وآل عباس می باشند. حصین پرسید: صدقه بر تمام اینان حرام است؟ زید گفت: بله).
ابن حجر هیثمی در کتاب الصواعق المحرقة همین مضامین را از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می آورد که در مرضی که منجر به فوت آن حضرت شده است، آنجا فرموده است.[9]
در مورد سند این حدیث: باید گفت این حدیث را بزرگان صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرده اند مثل: علی علیه السلام ، ابی ذر، جابر بن عبد الله انصاری، و زید بن أرقم، وأبی سعید الخدری و زید بن ثابت وحذیفه بن اسید الغفاری و…؛ که مناوی در فیض القدیر[10] و ابن حجر هیثمی در الصواعق المحرقه،[11] بیشتر از بیست طریق برای این روایت نقل کرده اند که این خود دلیلی است بر تواتر آن.
اما در مورد دلالت این حدیث: با رعایت قرائن قطعیه و شواهد آشکار که دو متن روایت پیچیده شده است، می توان این روایت را در اعلی مراتب قوّت دانست؛ قرائنی مثل: (انما انا بشر یوشک آن یأتی رسول ربی فاجیب) و (این تارک فیکم الثقلین او خلیفتین[12] او فانظروا کیف تخلفونی فیهما[13] او کیف تخلفونی فیکم الثقلین) یا قول پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم : (ولا تقدموهما فتهلکوا ولا تعلموهما فهم اعلم منکم)[14] دلالت بر این دارند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ، کتاب و اهل بیت را جانشین خود قرار داده و امّت را ترک کرده است، پس همانا افضل و اعلم از اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم علی علیه السلام می باشد. ابن حجر هیثمی که کتابی در ردّ شیعه نوشته است به نام (الصواعق المحرقة علی البدع و الزندقة یعنی بهم الشیعة ) در مورد این حدیث اینگونه می آورد که: (تنبیه، سمی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم القرآن وعترته، ثقلین لان الثقل کل نفیس وخطیر مصون، وهذان کذلک اذ کل منهما معدن للعلوم الدینیة والاسرار والحکم العلیة والاحکام الشرعیة ولذا حث رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم علی الاقتداء والتمسک بهم والتعلم منهم وقال: الحمد لله الذی جعل فینا الحکمة اهل البیت).[15]
ترجمه: تنبیه و آگاهی: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم قرآن وعترت خود را ثقلین نامید: برای اینکه هر شی نفیس وگرانبها وبزرگ مصون و در امان است، و این دو (قرآن و عترت) هم این چنین هستند؛ برای اینکه هر کدام از آنها معدن علوم دین و اسرار و حکمت های الهی و احکام شرعی هستند و به همین خاطر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بر پیروی و تمسک و آموختن از آنها دستور فرمود و تحریک نمود؛ و فرمود: حمد مخصوص خدایی است که در ما حکمت اهل بیت را قرار داد.
نهایت اینکه این ادّله گوشه ای از دلایل خلافت و جانشینی بلافصل امام علی علیه السلام می باشد و همه مورد تأیید علمای اهل سنت است.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1 الغدیر، علامه امینی.
2 فضائل الخمسه فی الصحاح السته، السید مرتضی الحسینی الفیروزآبادی.
3 الوصی، مرحوم سید محمد حیدری.
4 علی والوصیه، مرحوم نجم الدین عسکری.
پاورقی ها:
[1]. شعراء / 214.
[2]. تاریخ طبری، مطبعة الاستقامه بالقاهره، 1357ق، ج2، ص62؛ متقی هندی، کنز العمال، مطبعة دائرة المعارف النظامیه، 1312ق، حیدر آباد، دکن، ج6، ص392.
[3]. هیثمی، مجمع الزوائد، مکتبه قدسی، 1352ق، ج8، ص314.
[4]. مسند احمد بن حنبل، مطبعة میمنیة مصر، سنه 1313ق، ج5، ص86 و ص92؛ حافظ ابونعیم، حلیه الاولیاء مطبعة سعادت مصر، 1350ق، ج4، ص333.
[5]. هیثمی، مجمع الزوائد، همان کتاب، ج9، ص113؛ ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، مطبعة مجلس دائره المعارف النظامیه حیدر آباد دکن، 1325ق، ج3، ص106، متقی هندی، کنز العمال، مطبعة مجلس دائره المعارف النظامیه حیدر آباد دکن. 1312ق، ج6، ص154.
[6]. صحیح مسلم، مطبعه بولاق، 1290ق، کتاب فضائل الصحابه، باب فضائل علی(ع)، مسند ابی داود، مطبعة الکستلیه، 1280ق، ج1، ص29، ابونعیم، حلیه الأولیاء، همان کتاب، ج7، ص195 و 196، به دو طرق بسیار، مسند احمد حنبل، همان کتاب، ج1، ص182، خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، مطبعه سعادت، 1349ق، مصر، ج11، ص432، نسائی، خصائص علی ابن ابی طالب(ع)، مطبعة التقدم العلمیه مصر، ص16.
[7]. صحیح ترمزی، مطبعه بولاق، 1292ق، ج2، ص301؛ مسند ابی داود، همان، ج1، ص29؛ مسند احمد حنبل، همان، ج1، ص179، و ج3، ص338.
[8]. مسند احمد حنبل، همان، ج4، ص366؛ سنن بیهقی، مطبعة مجلس دائره المعارف النظامیه حیدرآباد دکن، 1321ق، ج2، ص148 و ج7، ص30؛ و سنن الدارمی مطبعه الاعتدال، 1349ق، دمشق، ج2، ص431؛ و متقی هندی، کنز العمال، همان، ج1، ص45، و ج7، ص102، والطحاوی، مشکل الاثار، مطبعة مجلس دائره المعارف النظامیه حیدرآباد دکن، 1333ق، ج4، ص368.
[9]. ابن حجر هیثمی الصواعق المحرقة، مطبعة میمنیه مصر، 1312ق، ص75.
[10]. المناوی فیض القدیر، مطبعه المصطفی مصر، 1356ق، ج3، ص14.
[11]. ابن حجر هیثمی، مطبعه میمنیه مصر، 1312ق، ص136.
[12]. مسند احمد بن حنبل، همان، ج5، ص181.
[13]. حاکم، مستدرک الصحیحین، مطبعة مجلس دائرة المعارف النظامیة حیدر آباد دکن، 1324ق، ج3، ص109.
[14]. متقی هندی، کنز العمال، همان، ج1، ص47.
[15]. هیثمی، الصواعق المحرقه، همان، ص90.